Οι Ιερές Ακολουθίες

Η θυσία του Κυρίου πάνω στο Γολγοθά για όλους τους ανθρώπους στο πέρασμα των αιώνων είναι τόσο αναγκαία για τη σωτηρία των ανθρώπων, ώστε ορίσθηκε από τον ίδιο το Χριστό να γίνεται αναφορά κατά τη Θεία Λειτουργία. 

Κάθε φορά που τελείται η Θεία λειτουργία, είναι παρών ο Χριστός, παρών όπως ήταν όταν τέλεσε το Μυστικό Δείπνο, ευλόγησε τον άρτο και τον οίνο και κοινώνησε τους μαθητές. Είναι και τώρα ο Χριστός παρών σε κάθε λειτουργία χωρίς να τον βλέπουμε.

Δια μέσου του ιερέα τελεί το Μυστικό Δείπνο, ευλογεί τον άρτο και τον οίνο και κοινωνεί τους πιστούς.

Για αυτό το λόγο η Θεία λειτουργία είναι η σπουδαιότερη από όλες τις ιερές ακολουθίες που γίνονται μέσα στον ιερό ναό. Η Θεία λειτουργία είναι ο ήλιος της δημόσιας λατρείας. Και όπως γύρω από τον ήλιο κινούνται οι πλανήτες, έτσι και γύρω από τη Θεία λειτουργία κινούνται οι άλλες ιερές ακολουθίες. Κέντρο είναι η θυσία του Γολγοθά.

Η Εκκλησία στο «Ωρολόγιο» έχει ορίσει όλο το εικοσιτετράωρο ορισμένες ώρες που κάθε πιστός καλείται να προσευχηθεί στο Θεό. Οι ώρες αυτές είναι οι εξής:

Το μεσονυκτικό. Τα μεσάνυχτα, δηλαδή, πρέπει ο χριστιανός να προσεύχεται παρακαλώντας το Θεό να τον διαφυλάξει από τους πειρασμούς της νύχτας. Είναι πολύ συγκινητικό μέσα στη βαθειά νύχτα να ψάλλεται «Ἰδού ὁ Νυμφίος ἔρχεται ἐν τῷ μέσῳ τῆς νυκτός..»

Μετά το μεσονυκτικό, προτού ανατείλει ο ήλιος, αρχίζει η ακολουθία του ορθρού.

Μετά τον όρθρο είναι η πρώτη ώρα. Η ώρα αυτή κατά το εβραϊκό ωρολόγιο αντιστοιχεί με τη δική μας 6η πρωινή. Είναι η ώρα που ο ήλιος ανατέλλει και διαλύει τα σκοτάδια της νύχτας.

Μετά έρχεται η τρίτη ώρα. Η ώρα αυτή είναι η 9η προ μεσημβρίας. Είναι η ώρα που το Πνεύμα το Άγιο μέσω πύρινων γλωσσών ήρθε και κάθισε στα κεφάλια των αποστόλων και τους ανέδειξε διδασκάλους όλης της οικουμένης.

Μετά την τρίτη έρχεται η έκτη ώρα. Η εκκλησιαστική αυτή ώρα αντιστοιχεί με τη 12ημεσημβρινή. Είναι η ώρα που ο Χριστός σταυρώθηκε για τη σωτηρία των ανθρώπων.

Μετά έρχεται η ενάτη ώρα. Η ώρα αυτή αντιστοιχεί με την 3η μετά μεσημβρίας. Είναι η ώρα που ο Χριστός πάνω στο σταυρό είπε το «τετέλεσται» και παρέδωσε το πνεύμα στον ουράνιο Πατέρα.

Μετά την ενάτη ώρα έρχεται ο εσπερινός.

Μετά τον εσπερινό έρχεται η ιερή ακολουθία που λέγεται απόδειπνο. Με την ακολουθία αυτή κλείνει το πρόγραμμα της ημέρας και ο πιστός ετοιμάζεται ο ύπνος.

Εκτός όμως από αυτές τις ακολουθίες του εικοσιτετραώρου υπάρχουν και άλλες ακολουθίες, όπως είναι οι ακολουθίες των επτά μυστηρίων, του αγιασμού, ο παρακλητικός κανών, μικρός και μέγας, η ακολουθία της θείας μεταλήψεως, η νεκρώσιμος ακολουθία και προπαντός οι ιερές ακολουθίες της Μ. Εβδομάδας. 

Ο ΟΡΘΡΟΣ

Η ακολουθία του όρθρου αρχίζει με τη δοξολογία της Αγίας Τριάδας. Ο ιερέας φοράει το πετραχήλι, στέκεται μπροστά την αγία τράπεζα και λέει μεγαλοφώνως: «Δόξα τῇ ἁγίᾳ καί ὁμοουσίῳ καί ζωοποιῷ καί ἀδιαιρέτῳ Τριάδι πάντοτε, νῦν καί ἀεί καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων».

Τα κυριότερα σημεία της ιεράς ακολουθίας του όρθρου είναι τα έξης:

Μετά τη δοξολογία της Αγίας Τριάδας διαβάζεται καθαρά και με κατάνυξη ο εξάψαλμος. Λέγεται δε εξάψαλμος, γιατί είναι έξι ψαλμοί του Δαυίδ, ο 3ος, ο 37ος, ο 62ος, ο 87ος, ο 102ος και ο 142ος. Ο πρώτος ψαλμός που διαβάζεται είναι ο 3ος. Η αρχή του είναι: «Κύριε, τί ἐπληθύνθησαν οἱ θλίβοντες μέ; Πολλοί ἐπανίστανται ἐπ’ ἐμέ». Την ώρα που διαβάζεται ο εξάψαλμος οι εκκλησιαζόμενοι πρέπει να στέκονται όρθιοι και να παρακολουθούν με πολλή ευλάβεια.

Μετά τον εξάψαλμο ακολουθεί η μεγάλη συναπτή, δηλαδή μια σειρά από αιτήσεις. Η συναπτή αρχίζει με το «Ἐν εἰρήνῃ τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν». Μετά ψάλλονται διάφοροι ύμνοι και τροπάρια.

Ύστερα διαβάζεται το Ευαγγέλιο που λέγεται εωθινό. Λέγεται έτσι, γιατί διαβάζεται το πρωί. Ο ιερέας στέκεται δεξιά από την αγία τράπεζα, για να θυμίζει στον άγγελο που τη νύχτα της Aνάστασης στάθηκε στον τάφο του Χριστού και κήρυξε την Aνάσταση. Το εωθινό Ευαγγέλιο πάντοτε μιλάει για την Aνάσταση του Χριστού. Είναι δε τα εωθινά Ευαγγέλια έντεκα. Δηλαδή, έντεκα εκλεκτές περικοπές ληφθείσες από τους τέσσερις ευαγγελιστές.

Μετά το εωθινό Ευαγγέλιο ο ψάλτης λέει «Ἀνάστασιν Χριστοῦ θεασάμενοι», και κατόπιν τον 50οψαλμό, που λέγεται ψαλμός της μετανοίας. Με τον ψαλμό αυτό, το γνωστό σε όλους «Ἐλέησον μέ, ὁ Θεός…», ζητάμε συγχώρεση για τις αμαρτίες μας. Ο ιερέας, ενώ ψάλλεται ο ψαλμός, κρατώντας το Ευαγγέλιο βγαίνει από το ιερό βήμα και οι πιστοί ασπάζονται το Ευαγγέλιο.

Ύστερα μνημονεύονται οι άγιοι και ψάλλεται η 9η ωδή του κανόνος. Ο κανών είναι ένας ύμνος προς τιμήν της εορτής και αποτελείται από 9 ωδές. Κάθε ωδή αποτελείται από τρία και περισσότερα τροπάρια. Το πρώτο υμνεί πάντοτε το Χριστό, το δε τελευταίο είναι προς τιμή της Υπεραγίας Θεοτόκου. Οι κανόνες είναι γνωστοί από τις καταβασίες, δηλαδή τα πρώτα τροπάρια των ωδών, που αλλάζουν ανάλογα με τις γιορτές.

Μετά ψάλλονται τα εξαποστειλάρια και στη συνέχεια οι αίνοι, που είναι στίχοι από τους ψαλμούς του Δαυίδ. «Αἰνεῖτε τόν Κύριον ἐκ τῶν οὐρανῶν, αἰνεῖτε αὐτόν ἐν τοῖς ὑψίστοις». Συνδέονται οι αίνοι με τροπάρια σχετικά με την εορτή της ημέρας. Στο τέλος των αίνων ψάλλεται το δοξαστικό, μετά το δοξαστικό η δοξολογία, και στο τέλος γίνεται η απόλυσις. 

Ο όρθρος είναι μία από τις ωραιότερες ακολουθίες της αγίας μας Εκκλησίας. Εκείνο δε που διακρίνει τον όρθρο από τις άλλες ακολουθίες είναι η ποικιλία. Δε λέγονται πάντοτε τα ίδια. Ιδίως δε ωραιότατες είναι οι καταβασίες. Οι σπουδαιότερες από αυτές είναι οι εξής:

- Της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Ψάλλονται την 1η και από τις 6 έως 13 Αυγούστου, καθώς και από 24 Αυγούστου μέχρι 21 Σεπτεμβρίου. Η πρώτη ωδή είναι: «Σταυρόν χαράξας Μωυσῆς…».

- Της Θεοτόκου. Ψάλλονται στις 14 Αυγούστου, από 22 Σεπτεμβρίου μέχρι 20 Νοεμβρίου, από 10 Φεβρουαρίου μέχρι που αρχίζει το Τριώδιο, καθώς και τρεις Κυριακές των νηστειών β΄, δ΄ και ε, στις 15 Μαρτίου, και από την Κυριακή των Αγίων Πάντων μέχρι 26 Ιουλίου. Η πρώτη ωδή είναι: «Ἀνοίξω τό στόμα μου καί πληρωθήσεται Πνεύματος…»

- Της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Ψάλλονται από τις 15 μέχρι τις 23 Αυγούστου. Η πρώτη ωδή: «Πεποικιλμένῃ τῇ θείᾳ δόξῃ…».

- Της του Χριστού γεννήσεως. Ψάλλονται από 21 Νοεμβρίου μέχρι 25 Δεκεμβρίου. Η πρώτη ωδή:«Χριστός γεννᾶται, δοξάσατε. Χριστός ἐξ οὐρανῶν ἀπαντήσατε. Χριστός ἐπί γῆς, ὑψώθητε. Ἄσατε τῷ Κυρίῳ πάσα ἡ γῆ καί ἐν εὐφροσύνῃ ἀνημνήσατε λαοί, ὅτι δεδόξασται».

- Των Φώτων. Ψάλλονται από 1 έως 6 Ιανουαρίου. Η πρώτη ωδή: «Βυθοῦ ἀνεκάλυψε πυθμένα..»

- Της Υπαπαντής του Κυρίου. Ψάλλονται από 15 Ιανουαρίου μέχρι 9 Φεβρουαρίου. Η πρώτη ωδή τους: «Χέρον ἀβυσσοτόκον πέδον ἥλιος…».

- Της λαμπροφόρου Αναστάσεως. Η πρώτη ωδή: «Ἀναστάσεως ἡμέρα, λαμπρυνθῶμεν, λαοί. Πάσχα Κυρίου, Πάσχα ἐκ γάρ θανάτου πρός ζωήν καί ἐκ γῆς πρός οὐρανόν Χριστός ὁ Θεός ἡμᾶς διεβίβασεν ἐπινίκιον ἄδοντας». 

- Της Αναλήψεως και της Πεντηκοστής: Η πρώτη ωδή: «Πόντῳ ἐκάλυψε Φαραώ σύν ἅμαρσιν ὁ συντρίβων πολέμους ἐν ὑψηλῷ βραχίονι, ἄσωμεν αὐτῷ, ὅτι δεδόξασται».

Έξοχα ποιητικά δημιουργήματα είναι και τα 11 εξαποστειλάρια καθώς και τα 11 εωθινά δοξαστικά του όρθρου, που αναφέρονται στις εμφανίσεις του αναστάντος Κυρίου και υμνούν το μέγα γεγονός της Αναστάσεως.

Πράγματι η Εκκλησία με τις ιερές ακολουθίες είναι σχολείο ουράνιο, και μακάριοι όσοι φοιτούν σε αυτό. Διδάσκονται, φωτίζονται, εμπνέονται και λυτρώνονται από τις κακίες και τα πάθη.

Ο ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ

Η ακολουθία του εσπερινού, αρχίζει με το «Εὐλογητός ὁ Θεός ἡμῶν πάντοτε, νῦν καί ἀεί καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων».

Τα σπουδαιότερα σημεία της ιερής ακολουθίας του εσπερινού είναι:

Ο 103ος ψαλμός, που ονομάζεται προοιμιακός. Ο ψαλμός αυτός είναι μια δοξολογία του Θεού. Ακούγοντας κανείς τον ψαλμό αυτό νομίζει ότι βλέπει να γίνεται μια παρέλαση όλη της φύσης μπροστά στο θρόνο του Θεού. Το κάθε δημιούργημα, έμψυχο και άψυχο, προσφέρει με το δικό του τρόπο δοξολογία στο Θεό. Άγγελοι, άνθρωποι, βουνά, κάμποι, ποταμοί, δέντρα, πουλιά ζώα, θηρία, ήλιος, φεγγάρι, θάλασσα, ψάρια, όλα έχουν την ύπαρξη τους από τον παντοδύναμο και πανάγαθο Θεό. Μια στιγμή να πάψει ο Θεός να ενδιαφέρεται για τη γη, όλα θα καταστραφούν μονομιάς και θα εξαφανιστούν.

Ύστερα από τον ψαλμό ο ιερέας απευθύνει στο Θεό μια σειρά από δώδεκα αιτήσεις, που όλες μαζί λέγονται μεγάλη συναπτή. Παρακαλεί το Θεό για τις διάφορες ανάγκες των χριστιανών. Μετά τη συναπτή ψάλλονται διάφορα τροπάρια και μετά το δοξαστικό γίνεται η είσοδος του εσπερινού και ψάλλεται ένας από τους πιο αρχαίους ύμνους της Εκκλησίας. Είναι το «Φῶς ἱλαρόν..»

Μετά ψάλλεται το προκείμενο, που είναι ένας στίχος από τους Ψαλμούς. Το προκείμενο αλλάζει κάθε μέρα. Το Σάββατο ψάλλεται το «Ὁ Κύριος ἐβασίλευσεν, εὐπρέπειαν ἐνεδύσατο» (Ψαλμ. 92, 1). Μετά το προκείμενο, εάν είναι γιορτή διαβάζονται και περικοπές από την Αγία Γραφή, που λέγονται αναγνώσματα.

Μετά τα αναγνώσματα ο ιερέας απαγγέλλει μια νέα σειρά δεήσεων που αρχίζει με το «Εἴπωμεν πάντες» και τελειώνει με το «Καταξίωσον, Κύριε ἐν τῇ ἑσπέρᾳ ταύτῃ…». Οι πιστοί κλίνουν το κεφάλι όταν ο ιερέας διαβάζει την ευχή. Ψάλλονται στη συνέχεια ορισμένα τροπάρια, τα απόστιχα, προς τιμή του αγίου που γιορτάζει, με το δοξαστικό τους.

Έπειτα απαγγέλλεται η ευχή του Συμεών, που κράτησε το Χριστό στην αγκαλιά του την ημέρα της υπαπαντής.

Τέλος λέγεται ο «Ἅγιος ὁ Θεός, ἅγιος ἰσχυρός..», το «Πάτερ ἡμῶν», ψάλλεται το απολυτίκιο της γιορτής κι ο ιερέας κάνει απόλυσι. Παρακαλεί, ο Χριστός, ο αληθινός Θεός μας, δια των πρεσβειών της Θεοτόκου και όλων των αγίων να μας ελεήσει και να μας σώσει «ὡς ἀγαθός καί φιλάνθρωπος καί ἐλεήμων Θεός».

Η ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ

Αρχή της δοξολογίας είναι το «Δόξα σοί τῷ δείξαντι τό φῶς». Αλλά οι έξι αυτές λέξεις αποτελούν το μισό πρώτο στίχο. Ολόκληρος ο στίχος λέει: «Δόξα σοί τῷ δείξαντι τό φῶς, δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ, καί ἐπί γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία».

Η δοξολογία αποτελείται από 19 στίχους. Από αυτούς άλλοι είναι παρμένοι από το αθάνατο Ψαλτήρι, άλλοι από τον ύμνο των τριών παίδων εν καμίνω και άλλοι από άλλα μέρη της Παλαιάς και τη Καινής Διαθήκης. Είναι μια θαυμάσια σύνθεση αγιογραφικών χωρίων. Είναι μια ωραιότατη προσευχή που περιέχει και δοξολογία και ευχαριστία και δέηση. 

Πηγή υλικού:

Αυγουστίνου Καντιώτου, Ορθόδοξος Ναός – Σύντομα κηρύγματα, Ορθόδοξος Ιεραποστολική Αδελφότης «Ο Σταυρός», Έκδοσις Δ΄, Αθήνα 2003, σ. 233-252

Επιλογή υλικού:

Αικατερίνη Διαμαντοπούλου

Θεολόγος ΜΑ - Φιλόλογος PhD Φιλοσοφίας

Πηγή