Μια σπάνια εικόνα του 16ου αιώνα, που εντοπίστηκε πρόσφατα στην Κωνσταντινούπολη και απεικονίζει τον Κύπριο Αγιο Ιωάννη τον Λαμπαδιστή, ήταν το θέμα της εισήγησης που έδωσε ο βυζαντινολόγος
Ο βυζαντινολόγος Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου με τον
μοναχό Νικόλαο Διονυσιάτη, συντηρητή της εικόνας
Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, στο πλαίσιο του 32ου Συμποσίου Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, το οποίο πραγματοποιήθηκε από τις 11 μέχρι 13 Μαΐου 2012.
Ακολουθεί η εισήγηση:
Δρ Χριστόδουλος Α. Χατζηχριστοδούλου
Ο Ιωάννης τοπικός άγιος της Κύπρου, πληροφορίες για τον οποίο ανάγονται από τα συναξάριά του, έζησε πιθανώς στα τέλη του 11ου αιώνα, στα χρόνια του Νικηφόρου Γ΄ Βοτανειάτη (1078-1081), πέθανε νέος και οι συνεχιζόμενες θαυματουργές μεταθανάτιες πράξεις του οδήγησαν στην δημιουργία της τιμής και κατά συνέπεια και της απεικόνισής του στην τέχνη. Του Αγίου τούτου σώζονται τρεις Βίοι. Σύμφωνα με τον Γεώργιο Κάκκουρα, ο οποίος έχει εκπονήσει σχετική διδακτορική διατριβή, ο Βίος Α είναι ο αρχαιότερος και χρονολογείται στον 12οαιώνα, ο Βίος Β γράφτηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας με βάση την αρχαιότερη ακολουθία και το Βίο Α. Η ακολουθία αυτή περιέχει ύμνους του Ματθαίου Γαλατιανού (1566-1637), αλλά και προγενέστερους του Γαλατιανού. Ο Βίος Γ είναι αυτός που περιέχεται ως συναξάριο, στην ακολουθία του 1667 που εξέδωσε ο ιερομόναχος Γεράσιμος Χριστόφορος Μυριανθεύς και οποίος αντιγράφηκε κατά τον 18ο αιώνα.
Φορητή εικόνα του αγίου Ιωάννη του Λαμπαδιστή που
φυλάσσεται στο Πατριαρχικό Σκευοφυλάκιο Κωνσταντινουπόλεως[1]
Διασώζονται τέσσερις φορητές εικόνες με τον εικονογραφικό κύκλο του Αγίου. Δύο χρονολογούνται στον 13ο αιώνα (εικ. Α & Β) και προέρχονται από τον Καλοπαναγιώτη, κατεξοχήν τόπο λατρείας του Αγίου και η τρίτη του 17ου αιώνα από τον ομώνυμο ναό του στο χωριό Πελέντρι (εικ. Γ). Η εικόνα Β φέρει επιζωγραφίσεις του 16ου αιώνα. Η τέταρτη εικόνα (εικ. Δ) φυλάσσεται στο Σκευοφυλάκιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη με αριθμό καταγραφής 449.
Η εικόνα όπως διασώζεται αποτελείται από ένα σανίδι με διαστάσεις 121x54 εκ. και πάχος 2,9 εκ., σχηματίζει οξυκόρυφο τόξο και έχει υπερυψωμένο πλαίσιο. Παρόμοιου σχήματος εικόνες έχουν διασωθεί στην Κύπρο και θα πρέπει να ήταν τοποθετημένες σε ανοίγματα / κόγχες στους τοίχους ή σε προσκυνητάρια, ή ακόμα σε τύμπανα τυφλών τόξων όπως λ.χ. οι εικόνες στο ναό του Αγίου Μάμαντος Μόρφου, του αγίου Γεωργίου Περβολιάτη στην ο Πάφο, του αγίου Μάμαντος στην Περιστερώνα της Πάφου του 16ου αιώνα και των τριών Ιεραρχών στο Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄ στη Λευκωσία.
Η εικόνα του αγίου Ιωάννη δέχθηκε βανδαλισμούς από τους Τούρκους στην διάρκεια των Σεπτεμβριανών του 1958, με αποτέλεσμα την απώλεια του δεξιού και του κάτω τμήματος της, και καταστροφή τμημάτων της ζωγραφικής επιφάνειας. Κατά την πρόσφατη συντήρησή της αφαιρέθηκε η επιζωγράφιση που κάλυπτε το όνομα του Αγίου και τον ανέφερε ως Στέφανο. Αποκαλύφθηκε τότε ημικατεστραμμένη επιγραφή που μπορεί να διαβαστεί ως: «Ο Α[ΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ]// Ο Λ[ΑΜΠ]Α-ΔΙΣΤΗ[Σ]».
Για την επωνυμία του αγίου έχουν διατυπωθεί διαφορετικές απόψεις, ότι δηλαδή πρόκειται για τον τόπο καταγωγής του λ.χ. ο Φλώριος Βουστρώνιος, που γράφει το χρονικό της Κύπρου το 1535, αναφέρει ότι ο άγιος Ιωάννης, πήρε το επώνυμο Λαμπαδιστής από τον τόπο διαμονής του ή σύμφωνα με τον περιηγητή Βάρκσυ από το χωριό Λαμπαδίς (της Σολέας), όπου γεννήθηκε. Διαφορετική άποψη εκφράζει ο μεσαιωνικός χρονογράφος της Κύπρου Στέφανος Λουζινιανός, ο οποίος έγραψε πως Λαμπαδιστής, σημαίνει το «φωτισμένο, λαμπρό και φωτοβόλο» που λάμπει «φως μέγα», ακόμη και μέσα από τον τάφο του, το οποίο έβλεπαν πολλοί. Ίσως αυτό να υποδηλώνει και η απεικόνισή του με αναμμένη λαμπάδα στο χέρι.
Ο άγιος Ιωάννης απεικονίζεται μετωπικός, σε νεαρή ηλικία αγένειος με καστανά, κυματιστά μαλλιά, που κτενίζονται προς τα πίσω. Φέρει παπαλήθρα, στοιχείο που απαντά σε κληρικούς. Με παπαλήθρα όμως εικονίζεται σε τοιχογραφία του 13ου αιώνα από το ναό του Αγίου Νικολάου της Στέγης –ο άγιος εκεί είναι δεόμενος- χωρίς τα διακριτικά του κληρικού.
Ο Ιωάννης στις απεικονίσεις του ως διάκονος συνήθως φορεί πορφυρό ή λευκό στιχάριο. Στην εικόνα από την Κωνσταντινούπολη το πολυτελές στιχάριο με φαρδιά μανίκια είναι πορφυρού χρώματος. Το στιχάριο έχει επιρράματα διακοσμημένα με πολύτιμους λίθους και μαργαριτάρια στοιχεία που απαντούν ήδη από το 12ο αιώνα.
Παρόμοιο ένδυμα φορεί και σε απεικονίσεις του ήδη από τον 13ου αιώνα σε τοιχογραφία στο ναό της Αγίου Νικολάου της Στέγης στην Κακοπετριά και σε εικόνες και τοιχογραφία στη μονή που φέρει το όνομά του στο χωριό Καλοπαναγιώτη.
Ο άγιος σύμφωνα με το συναξάρι του εμφανίστηκε με τη μορφή νοταρίου στο ζωγράφο, που κάλεσε ο πατέρας του ιερέας Κυριακός για να ιστορίσει τη μορφή του. Έτσι ακριβώς εικονίζεται στις εικόνες Α και Β και στην τοιχογραφία από την Κακοπετριά.
Η εικονογραφία του αγίου Ιωάννη ως διακόνου με ή χωρίς παπαλήθρα, προφανώς αντιγράφει εκείνη του Στεφάνου, αρχέτυπο του Διακόνου και του Μάρτυρα ή και άλλων διακόνων αγίων. Απαντά ακόμη και σε άλλους αγίους, που δεν ήταν διάκονοι, αλλά παριστάνονται ως διάκονοι, όπως ο Αθανάσιος ο Πεντασχοινίτης στο ναό της Χρυσοκουρδαλιώτισσας, ο οποίος συναπεικονίζεται με το Λαμπαδιστή (16ος αι.). Η μεταμόρφωση του αγίου σε διάκονο έγινε με την προσθήκη του οραρίου στο πρωτότυπο. Στις απεικονίσεις του ως διάκονος κρατά σταυρό και θυμιατήρι με ή χωρίς ειλητάριο, ή λαμπάδα και θυμιατήρι, ή θυμιατήρι και ευαγγέλιο ή πυξίδα.
Ως διάκονο τον αναφέρει και ο Λεόντιος Μαχαιράς το 15ο αιώνα στο Χρονικόν του: «Και ο μέγας Ιωάννης ο Λαμπαδιστής εις την Μαραθάσαν, όπου διώχνει τα δαιμόνια, ο ποίος ήτον διάκος εις την ανορίαν τις Μαραθάσας». Σύμφωνα με τον Κάκκουρα το «διάκος» ωστόσο προκαλεί κάποια σύγχυση με μια πρώτη εξέταση. Γνωρίζουμε ακόμη ότι ο Μαχαιράς δεν είναι πάντοτε ακριβής με αυτά που γράφει. Σύμφωνα με τους βίους του ο άγιος ήταν τυφλός, άρα υπήρχε κώλυμα στο να ιερωθεί.
Το σίγουρο είναι πως από την αναφορά αυτή του Μαχαιρά φαίνεται ότι επηρεάστηκαν οι ζωγράφοι στη συνέχεια και άρχισαν να παρουσιάζουν το Λαμπαδιστή ως διάκονο λ.χ. σε μια σκηνή του βίου του στην εικόνα του 17ου αιώνα από το Πελέντρι παριστάνεται η χειροτονία του αγίου σε διάκονο.
Στο αριστερό σωζόμενο τμήμα της εικόνας από την Κωνσταντινούπολη απεικονίζονται τέσσερις σκηνές από το βίο του Αγίου Ιωάννη, η μία κάτω από την άλλη. Οι σκηνές δεν διασώζουν επιγραφές. Παρόλα αυτά μπορούν να ταυτιστούν από αναφορές στους Βίους και στις γνωστές εικόνες με τον εικονογραφικό κύκλο του αγίου.
Τα επεισόδια των σκηνών εκτυλίσσονται μπροστά από αρχιτεκτονήματα, ενώ το χρυσό βάθος είναι ενιαίο με εκείνο του ιστάμενου αγίου. Πρέπει να σημειωθεί, ότι όπως και στις εικόνες Α και Β του 13ου αιώνα, ο Λαμπαδιστής παρουσιάζεται σε χώρους οικείους, στοιχεία που οδηγούν σε ασφαλές συμπέρασμα ότι ο άγιος έζησε κοντά στην πατρική οικία την ασκητική ζωή. Από πάνω προς τα κάτω απεικονίζονται:
ΣΚΗΝΗ 1
Ο υπηρέτης προσκομίζει στον άγιο δοχείο μέσα στο οποίο θα υπήρχε το τσαμπί με το σταφύλι. Σύμφωνα με τους Βίους, μετά την τύφλωση του αγίου από τα πενθερικά του και τη μεταφορά του στην πατρική οικία, οι γονείς του, του έδωκαν ένα υπηρέτη, που είχε και αυτός το όνομα Ιωάννης. Σε αυτόν ο Άγιος αποκαλύπτει την πρόγνωση του θανάτου του και με αυτόν είναι συνδεδεμένο το θαύμα της αμπέλου.
ΣΚΗΝΗ 2
Ο τυφλός άγιος παρηγορείται από τους γονείς του.
Ο άγιος εικονίζεται καθισμένος, με κλειστά τα μάτια, ένδειξη ότι είναι τυφλός μαζί με τους γονείς του ιερέα Κυριακό και πρεσβυτέρα Άννα. Η σκηνή περιγράφεται στο Βίο Α μετά την «δια σατανικής ενεργείας» τύφλωση του Αγίου, «οι γονείς αυτού τον έλαβον εις την πατρικήν οικίαν αυτών». Από εκεί φαίνεται ότι εμπνεύσθηκε ο ζωγράφος, όπου καταγράφονται λεπτομέρειες προσωπικού πόνου και θρήνου των γονέων του Αγίου, ύστερα από την τύφλωσή του.
ΣΚΗΝΗ 3
Η κοίμηση του Αγίου
Ο Άγιος εικονίζεται στη νεκρική κλίνη με τα χέρια σταυρωμένα, μπροστά από αρχιτεκτονήματα. Πίσω από την κλίνη παριστάνονται τρεις γενειοφόροι, πιθανώς κληρικοί. Σημειώνεται στο Βίο Β «ελθόντες οι γονείς αυτού με πλήθος ιερέων και λαού φέροντες το τίμιον αυτού λείψανον εις τον ναόν του αγίου Ηρακλείδους εκήδευσαν εκεί εντίμως εις το δεξιόν μέρος του ναού». Ο Βίος Α μας δίδει και την ηλικία του αγίου «Ο δε πας χρόνος της ζωής αυτού γέγονεν έτη δύο προς τοις είκοσι».
ΣΚΗΝΗ 4
Οι σεληνιαζόμενοι ρωτούν τον ιερέα Κυριακό που βρίσκεται ο τάφος του αγίου Ιωάννη.
Ο Κυριακός εικονίζεται με ανοικτά τα χέρια μπροστά σε δύο άνδρες, ο ένας εκ των οποίων κρατά ανεπτυγμένο ειλητάριο με την επιγραφή «ΠΟΥ ΕΣΤΙΝ Ο ΠΑΤΗΡ ΗΜΩΝ ΙΩΑΝΝΗΣ ΙΝΑ Λ». Η επιγραφή είναι παρμένη από τον πρώτο Βίο του αγίου, η οποία αναφέρει «Μετά δε ταύτα ήλθόν τινες σεληνιαζόμενοι ζητούντες τον τάφον του αγίου Ιωάννου λέγοντες «που εστί το σώμα του αγίου και δικαίου Ιωάννου του Λαμπαδιστού, ίνα προσκυνήσωμε αυτό, και τύχωμεν της ιάσεως. Ο δε μακάριος Κυριακός ακούσας ταύτα εταράχθη σφόδρα και ελθών επετίμησεν αυτούς…». Στο θαύμα αυτό χρησιμοποιείται για πρώτη φορά το επίθετο Λαμπαδιστής από τους δύο σεληνιαζόμενους άνδρες. Η ίαση των σεληνιαζομένων καθίστανται και η κύρια αιτία της ανακομιδής των λειψάνων του Λαμπαδιστή και ουσιαστικά η αναγνώριση της αγιότητάς του, σε συνδυασμό με την έκχυση φωτός από τον τάφο του. Ο άγιος Ιωάννης ετιμάτο ευρέως ως θαυματουργός κατά των δαιμόνων, αλλά και αργότερα κατά της επιληψίας και των πονοκεφάλων.
Ποιος ήταν όμως ο ζωγράφος της εικόνας και πως αυτή βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη; Ως προς την τεχνοτροπία, παρατηρούνται ομοιότητες με τις εικόνες της Θεοτόκου (1550), του Χριστού (1554), και του αγίου Μάμαντος (χ.χ.) από το ναό του Αγίου Μάμαντος στην Περιστερώνα της Πάφου.
Ο ζωγράφος δουλεύει τα σαρκώματα επάνω σε σκούρο προπλασμό με επάλληλες πινελιές και έντονη χρωματική αντίθεση. Τα σημεία του προσώπου που εξέχουν φωτίζονται με ψιμιθιές. Η πτυχολογία των ενδυμάτων είναι σκληρή, σχηματοποιημένη και αποδίδεται με γεωμετρικά σχήματα. Παρουσιάζονται αδυναμίες στον τρόπο απόδοσης του προσώπου, ενώ επιμέρους λεπτομέρειες όπως τα αυτιά ζωγραφίζονται με τον ίδιο τρόπο. Χαρακτηριστικός είναι και ο τρόπος που κάνει τις χρυσοκονδυλιές, την πανομοιότυπη διακόσμηση των στικτών φωτοστέφανων και τις επιγραφές με τα ερυθρά ή χρυσά γράμματα.
Η εικόνα του Χριστού φέρει την υπογραφή του ζωγράφου χειρ Γεωργίου. Με βάση τα σωζόμενα έργα του ο Γεώργιος δραστηριοποιείται στα μέσα του 16ου στην βόρεια περιοχή της Πάφου. Στον Γεώργιο λοιπόν που ακολουθεί πρότυπα της λεγόμενης κυπριακής σχολής του 16ου αιώνα, μπορεί να αποδοθεί και η εικόνα του αγίου Ιωάννη του Λαμπαδιστή, η οποία βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη.
Κύπριοι κληρικοί, μοναχοί ή και λαϊκοί που ταξιδεύουν στην Κωνσταντινούπολη πιθανώς να πήραν μαζί τους την εικόνα. Άλλωστε κυπριακής προέλευσης εικόνες υπάρχουν σε νησιά στη διαδρομή προς Κωνσταντινούπολη, όπως το βημόθυρο στην Πάτμο και μια εικόνα με παράσταση της Μ. Δέησης και δωρητών του 1514 από τη Ρόδο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Κάκκουρα, Γ., Ο άγιος Ιωάννης ο Λαμπαδιστής. Συμβολή στην κυπριακή Αγιολογία, Λευκωσία 2007.
Μήλλας, Α., Κωνσταντίνου Πόλις. Η εντός των τειχών Ορθοδοξία, τόμοι Α΄ & Β΄, χ.τ., χ.χ.
Μιχαηλίδου, Λ. (επιμ.), Ιερά Μητρόπολις Μόρφου. 2000 χρόνια Τέχνης και Αγιότητος, Λευκωσία 2000.
Νεοφύτου Μητροπολίτου Μόρφου, Υποδοχή τίμιας κάρας Οσίου Ιωάννου του Λαμπαδιστή στο Σινά Όρος, Ιερός Ναός Αγίου Ιωάννου Θεολόγου, Σινά Όρος 5 Μαΐου 2012, χ.τ. [2012].
Χατζηχριστοδούλου, Χρ. Α., «Φορητή εικόνα του αγίου Ιωάννη του Λαμπαδιστή που φυλάσσεται στο Πατριαρχικό Σκευοφυλάκιο Κωνσταντινουπόλεως», Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, Τριακοστό δεύτερο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης. Πρόγραμμα και περιλήψεις εισηγήσεων και ανακοινώσεων. Αθήνα, 11, 12 και 13 Μάιου 2012, Αθήνα 2012, 116-117.
[1] Θερμά ευχαριστώ όλους, όσοι με βοήθησαν κατά τη μελέτη της εικόνας. Τον Παναγιώτατο Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο, τον π. Νικόλαο Διονυσιάτη που συντήρησε την εικόνα, τον Πανιερώτατο Μητροπολίτη Μόρφου κ. Νεόφυτο και τους κ. Γιώργο Φιλοθέου, δρα Ιωάννη Ηλιάδη, δρα Γεώργιο Κάκκουρα, Κώστα Γερασίμου και Ουρανία Περδίκη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου