Τωβίτ: «Ἄκου ἕνα βιβλίο», μέ τόν ἀρχιμανδρίτη Ἰάκωβο Κανάκη

Κάθε φορά πού μελετᾶς ἕνα βιβλίο τῆς Ἁγίας Γραφῆς κάτι καινούργιου σοῦ προκαλεῖ ἐντύπωση, κάτι νέο ἔρχεται στήν ἐπιφάνεια. Τό ἴδιο ἰσχύει μέ τό βιβλίο «Τωβίτ», πού βρίσκεται στήν σειρά γιά νά παρουσιάσουμε.
Καταρχήν τό ὄνομα του σχετίζεται μέ τόν Τωβίτ (ἡ λέξη μεταφράζεται ὡς ἀγαθότης μου), ὁ ὁποῖος εἶναι ἴσως τό πιό κεντρικό πρόσωπο ἀπό τά ἀναφερόμενα στό βιβλίο.

Γενικά μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι στό περιεχόμενό του γίνεται ἀναφορά στίς δυσκολίες πού ὑπέστησαν δύο οἰκογένειες, πού ἔζησαν στήν διασπορά ἀλλά καί στόν τρόπο πού εὐεργετήθηκαν ἀπό τόν Θεό. Ἡ πρώτη οἰκογένεια ἦταν τοῦ Τωβίτ τῆς συζύγου του Ἄννας καί τοῦ γιοῦ τους Τωβία καί ἡ δεύτερη οἰκογένεια, πού εἶχε συγγένεια μέ τήν πρώτη, ἦταν τοῦ Ραγουήλ τῆς συζύγου του Ἔδνας καί τῆς κόρης τους Σάρρας.

Χρονικά τά ἀναφερόμενα στό βιβλίο ἀφοροῦν γεγονότα μετά τήν κατάλυση τοῦ βορείου βασιλείου ἀπό τούς Ἀσσυρίους (722 π.Χ.), τότε δηλαδή πού ὁ λαός διασκορπίστηκε σέ διάφορα μέρη.

Ἐνδιαφέρον παρουσιάζει ὁ συγγραφέας τοῦ κειμένου. Μέχρι καί σήμερα ἡ σύγχρονη ἔρευνα δέν ἔχει καταλήξει μέ σιγουριά στήν ταυτότητά του. Πιθανόν ἕνας εὐσεβής ἰουδαῖος πού ἔζησε ἀπό κοντά τά γεγονότα κατέγραψα τά ὅσα εἶδε καί ἄκουσε, ἀλλά καί αὐτά πού μπορεῖ νά ὑπῆρχαν σέ γραπτές πηγές. Στήν περίπτωση πού ὁ συγγραφέας αὐτός ἦταν ἑλληνιστής ἰουδαῖος τῆς διασπορᾶς τῆς Αἰγύπτου ἔχουμε ζωηρή τήν πιθανότητα ἡ γλῶσσα τοῦ πρωτοτύπου κειμένου νά εἶναι ἡ ἑλληνική, ἀφοῦ αὐτή μιλοῦσαν στήν περιοχή.

Τό πιό πιθανό εἶναι ὅτι τό βιβλίο συνετέθη τόν 3ο αἰώνα π.Χ. καί ὁ τόπος συγγραφῆς ἐντοπίζεται ἤ στήν Αἴγυπτο ἤ στή Παλαιστίνη ἤ στήν Βαβυλώνα ἤ στήν Περσία.

Ἔχει ἐνδιαφέρον νά σημειωθεῖ ὅτι στό βιβλίο γίνεται χρήση κάποιων μύθων τῆς ἐποχῆς, ὅπως γιά παράδειγμα ὁ μύθος «τοῦ εὐγνώμονος Νεκροῦ». Αὐτό μεταξύ τῶν ἄλλων μπορεῖ νά ἀποτελεῖ τήν ἀφορμή κάποιοι νά χαρακτηρίζουν ὅλα τά κείμενα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ὡς «παραμύθι». Ἡ ἀλήθεια ὅμως εἶναι ἐντελῶς διαφορετική, ἀφοῦ οἱ ἱεροί συγγραφεῖς ἔχοντας τήν χάρη τοῦ Θεοῦ δέν διστάζουν νά χρησιμοποιοῦν ἐξωβιβλικά κείμενα ( π.χ. μύθους) προκειμένου νά κάνουν τόν λόγο τους πιό ζωντανό καί πιό οἰκεῖο στό κοινό πού ἀπευθύνονται. Πράγματι, λοιπόν ἐπενδύουν τά κείμενά τους μέ τέτοια στοιχεῖα προκειμένου νά ὁδηγήσουν τούς ἀναγνῶστες τους στόν ἀπώτερο σκοπό τους.

Ἀσφαλῶς τό σημαντικότερο μέρος τῆς παρουσίασης κάθε βιβλίου τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ὅπως ἤδη ἔχουμε σημειώσει, εἶναι οἱ βασικές θεολογικές ἰδέες πού ἀναδύονται ἀπό αὐτό. Ὅπως πάντα ἡ κατηγοριοποίηση τῶν ἰδεῶν αὐτῶν καί ἡ ἀνάλυσή τους γίνεται ἀπό τόν κ.Καλαντζάκη μέ τρόπο ἰδιαιτέρως ἐπιτυχημένο. Τέσσερις κατηγορίες δημιουργεῖ ὁ καθηγητής: α) Τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ ὡς ὑπερβατικοῦ καί συνάμα ἐλεήμονος, β) τήν παρουσία καί τό ἔργο ἀγγέλων καί δαιμόνων, γ) τήν ἄσκηση τῶν θρησκευτικῶν καθηκόντων καί δ) τό ζήτημα τῆς ἱερότητας τοῦ γάμου.

Μερικές ἐπισημάνσεις γιά τό καθένα ἀπό αὐτά. Ὡς πρός τό πρῶτο, ἀναφέρουμε τήν ἀλήθεια- τήν ὁποία μέχρι καί σήμερα ἀμφισβητοῦν κάποιοι- ὅτι ὁ Θεός βρίσκεται ἀνάμεσα στόν λαό καί ὄχι κάπου ἀπομονωμένος χωρίς τήν μέριμνα τῶν ἀνθρώπων. Ἐπίσης, ἐνῶ παρουσιάζεται ὡς παντοκτάτορας, δυνατός, ὑπερβατικός, ὅπως καί εἶναι, ταυτόχρονα εἶναι προσιτός καί προσηνής στίς δυσκολίες τῶν ἀνθρώπων, εἰδικά αὐτῶν πού παραμένουν πιστοί στό Νόμο Του.

Ὡς πρός τήν ἔννοιες ἄγγελοι καί δαίμονες καί τήν σχέση μεταξύ τους ἀπό τό βιβλίο «Τωβίτ» λαμβάνουμε μοναδικές καί σημαντικές πληροφορίες. Γενικά ὁ λόγος περί ἀγγέλων γίνεται ἤδη στό Γεν.24,7. Γνωρίζουμε ὅτι οἱ ἄγγελοι αὐτοί εἶναι δημιουργήματα τοῦ θεοῦ, πνευματικές ὑπάρξεις, καί τό ἔργο τους εἶναι ἡ μεταφορά μηνυμάτων στούς ἀνθρώπους (Ἰώβ 33,23. Πραξ.10,4). Σημαντικό εἶναι τό παράδειγμα τῆς θεραπείας τοῦ τυφλοῦ πατέρα τοῦ Τωβία πού γίνεται μέ τήν βοήθεια τοῦ ἀγγέλου. Βλέπουμε λοιπόν ὅτι καί στό βιβλίο «Τωβίτ» ἔχουμε στοιχεῖο ἀγγελολογίας, τό ὁποῖο θά ἀποτελέσει μαζί μέ ἄλλα τήν βάση τῆς ὕστερης διδασκαλίας περί τοῦ «φύλακα-ἀγγέλου». Γνωρίζουμε ἐπίσης ἀπό τήν Πατερική γραμματεία, ὅπως σαφῶς τό ἔχει ἐπισημάνει ὁ μακαριστός π.Ἰωάννης Ρωμανίδης, ὅτι σέ κάποιες περιπτώσεις ἔχουμε τήν παρουσία τοῦ Χριστοῦ μέ τήν μορφή τοῦ ἀγγέλου ὡς «ἀγγέλου Κυρίου», «Μεγάλης Βουλῆς ἀγγέλου», κ.ἄ.

Ἐκτός τῆς θέσεως αὐτῆς πού ἀποτελεῖ τομή στά θεολογικά πράγματα σέ σχέση μέ τήν ἑρμηνευτική τῶν Ἱερῶν Κειμένων καί τήν ὀρθόδοξη προσέγγισή τους στό «Τωβίτ» ἔχουμε καινούργιες ἰδέες, ἄλλου περιεχομένου, πού θά ἀναφέρουμε στήν συνέχεια. Ἕνα ἀκόμα σημεῖο λοιπόν πού δέν μποροῦμε νά παραβλέψουμε ὡς περιεχόμενο τοῦ «Τωβίτ» εἶναι μέ ἁπλά λόγια τά «καθήκοντα» τοῦ πιστοῦ ἀνθρώπου. Ἄν καί ὁ ὅρος σήμερα ξενίζει γιατί ἔχει ἀλλάξει κάπως ἔννοια, ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ἰσχύει ἀπό τότε μέχρι καί σήμερα. Ἡ προσευχή, ἡ νηστεία, ἡ ἐλεημοσύνη εἶναι αὐτά πού χαρακτηρίζουν τόν πιστό στό Θεό ἄνθρωπο. Ὄχι ὡς ἔκφραση καθωσπρεπισμοῦ ἀλλά ὡς ἔκφραση ἀγάπης. Ἀναφέρει τό κείμενο: « Ἡ προσευχή φέρει ἁγιασμό καί εὐλογία στή ζωή» (4,19. 6,17). «Ἡ ἐλεημοσύνη, πού πρέπει νά ἀσκεῖται ἀπό ὅλους (1,16 ἑξ. 4,7-11), καθαρίζει τόν ἄνθρωπο ἀπό τήν ἁμαρτία καί τόν λυτρώνει ἀπό τόν θάνατο (12,9). Ἄν αὐτά τά κείμενα δέν σέ παραπέμπουν σέ ὅτι ἔχει υἱοθετήσει ἡ Ἐκκλησία καί τηροῦνται μέχρι καί σήμερα, τότε σέ τί παραπέμπουν;

Καί σέ κάτι ἄλλο, πάντοτε ἐπίκαιρο, ἀναφέρεται τό κείμενο: «ἀγαθόν ποιήσατε καί κακόν οὐχ εὑρήσει ὑμᾶς» (12,7). Αὐτό εἶναι τό συστατικό γιά τήν εὔρυθμη λειτουργία ὅλης τῆς κοινωνίας, ὅλων τῶν διαπροσωπικῶν σχέσεων.

Τό τελευταῖο θέμα πού θά ἀναφερθοῦμε, ὅπως ὁ καθηγητής Καλαντζάκης ἔχει ὁρίσει, εἶναι ὁ θεσμός τοῦ γάμου. Εἶναι σημαντικό κάθε φορά πού προσεγγίζουμε τά κείμενα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης νά βγαίνουμε ἀπό τόν ἐαυτό μας καί τοποθετούμαστε γιά λίγο στά χρόνια ἐκεῖνα καί νά γνωρίζουμε τί πίστευαν οἱ ἄνθρωποι περί σοβαρῶν θεμάτων τῆς κοινωνίας ὅπως ὁ γάμος. Ὡστόσο, ἄν ἐμεῖς δέν ἔχουμε τίς προϋποθέσεις γιά μιά τέτοια προσέγγιση τό σπουδαῖο αὐτό ἔργο ἔχουν κάνει ἤδη ἅγιοι στά κείμενά τους, ὅπως καί ἱεροί ὑμνογράφοι. Εἶναι ἀξιοπρόσεκτη ἡ σχέση τῶν κειμένων τῆς ἱερολογίας τοῦ ὀρθόδοξου γάμου καί τῶν ὅσων ἀναφέρονται στό «Τωβίτ»! Ἄς δοῦμε μερικά ἀπό αὐτά. Μιλοῦμε γιά τόν ἰουδαϊκό γάμο. Ὁ γάμος αὐτός λοιπόν θεωρεῖται «ἱερή ἕνωση» (8,5). Στηρίζεται στήν ἁγνή ἀγάπη (6,19) καί ἀρχίζει μέ προσευχή (8,4). Οἱ μελλόνυμφοι προσέρχονται μέ καθαρή συνείδηση καί πρώτιστο ἔργο τους ἔχουν τήν τεκνογονία (6,18). Τέλος, οἱ σύζυγοι πρέπει νά διανύσουν ἀπό κοινοῦ τίς δυσκολίες τῆς ζωῆς καί νά φτάσουν στά βαθειά γεράματα, ἐπικαλούμενοι τόν Θεό. Λέει τό κείμενο: « ἐπίταξον (Κύριε), ἐλεῆσαί με καί αὐτή συγκαταγηρᾶσαι» (8,7).

Μετά τήν συνολική καί συνοπτική ἀναφορά στά θέματα τοῦ βιβλίου μποροῦμε γιά νά ὁλοκληρώσουμε νά ποῦμε ὅτι τό κεντρικό μήνυμα πού λαμβάνουμε ἀπό τό «Τωβίτ» εἶναι ὅτι ὁ Θεός πάντοτε βρίσκεται ἀρωγός καί προστάτης τῶν ἀνθρώπων. Δέν κάθεται χωρίς μέριμνα γιά τόν ἄνθρωπο οὔτε στιγμή. Ἔστω καί ἄν ἐπιτρέπει κάποιες δοκιμασίες στό τέλος ὁδηγεῖ τούς ἀνθρώπους στήν εὐτυχία. Αὐτό εἶναι ἕνα παρήγορο μήνυμα στήν ἐποχή μας πού χαρακτηρίζεται ἀπό ἀνασφάλεια καί μοναξιά.