Τύποι και σύμβολα στή λατρεία

«῾Υπόδειγµα καί σκιά τῶν ἐπουρανίων» (῾Εβρ. 8.5)

῾Ο εἰκονισµός ἤ συµβολισµός εἶναι µιά ἀνάγκη τῆς φύσης µας στήν παροῦσα ζωή. Μέ τό συµβολισµό ἐξηγοῦνται καί καταλαµβαίνονται πράγµατα πού ἀνήκουν στόν πνευµατικό κόσµο καί τά ὁποῖα καταλαµβαίνουµε καλύτερα ὅταν τά ἀντιπαραβάλουµε µέ σύµβολα καί εἰκόνες ὑλικῶν πραγµάτων.

῎Αλλωστε καί ὁ Κύριος µιλοῦσε µέ εἰκόνες καί παραβολές.

Στήν ᾿Ορθόδοξη µας ᾿Εκκλησία χρησιµοποιοῦµε διάφορους τύπους καί σύµβολα γιά τήν κατανόηση ἠ τήν ἔκφραση πραγµάτων ἤ αἰσθηµάτων. Μερικά ἀπό τά σύµβολα καί τούς τύπους προέρχονται ἀπό τήν Παλαιά ∆ιαθήκη µέ τό σκοπό νά ὁδηγήσουν τόν ἄνθρωπο στήν πραγµατική ἀλήθεια καί στήν οὐσία.
῞Ενεκα τῆς σωµατικότητάς µας ὁ Κύριος, δεσµεύει τόν ῾Εαυτό Του καί τήν παρουσία Του, σέ ὁρατό σηµεῖο, στήν ὕλη. Παράδειγµα, στή θ. Εὐχαριστία, στόν ἄρτο καί στόν οἶνο. Στά Μυστήρια, στό Βάπτισµα, στό Χρῖσµα, στήν ῾Ιερωσύνη καί στ᾿ ἄλλα, Αὐτός βρίσκεται παρών καί τά τελειοποιεῖ. ῾Ορατά σύµβολα καί τύποι σίγουρα εἶναι ἀναγκαῖα στή ζωή τῆς ᾿Εκκλησίας καί γι᾿ αὐτό τά χρησηµοποιοῦµεν.

Γι᾿ αὐτά τά σύµβολα θά πρέπει οἱ χριστιανοί µας νά εἶναι καταρτισµένοι γιά νά συµπεριφέρονται σωστά ἀφοῦ καταλαµβαίνουν τά συµβολιζόµενα.

Τά κυριώτερα σύµβολα πού χρησιµο ποιοῦµε στή λατρεία µας εἶναι τά ἑξῆς:

Τό ψωµί, τό κρασί, τό λάδι, τό κερί, τό θυµίαµα, τό σιτάρι, οἱ ἅγιες εῖκόνες, ὁ Σταυρός τό ἱερόν Εὐαγγέλιο καί τό ᾿Αντίδωρο. Αὐτά θά δοῦµε στή συνέχεια.

Τό ψωµί.

Τό ψωµί πού δίνουµε στήν ᾿Εκκ- λησία εἶναι ξεχωριστά καί εἰδικά κατασκευασµένο ἔνζυµο καί ὀνοµάζεται πρόσφορο, γιατί τό προσφέρουµε. Τό ψωµί εἶναι ἡ βάση τῆς ζωῆς καί σάν τέτοιο τό προσφέρουµε στό Θεό. Ὁ Κύριος παρουσίασε τόν Ἑαυτό Του σάν ἄλλο ψωµί, βάση τῆς ζωῆς τῆς ψυχῆς λέγοντας· « ᾿Εγώ εἰµι ὁ ἄρτος τῆς ζωῆς» (᾿Ιωάννου 6, 35). Καί στή σύσταση τοῦ Μυστηρίου τῆς θ. Εὐχαριστίας χρησιµοποίησε τό ψωµί καί εἶπε·«τοῦτο ἐστί τό σῶµα µου» ( Μάρκ.14, 22). Καί ἐµεῖς ὅταν τελοῦµε τή θ. Εὐχαριστία χρησιµοποιοῦµε ψωµί ἔνζυµο τέλειο ὅπως τέλεια ἦταν καί σάρκα τοῦ Κυρίου. ᾿Ακόµα τό ψωµί συµβολίζει καί τήν ἑνότητα τῶν πιστῶν µέσα στήν ᾿Εκκλησία.

Τό κρασί, ὁ οἶνος. 

Χρησιµοποιεῖται στή θ. Εὐχαριστία γιατί συµβολίζει τό Αἷµα τοῦ Χριστοῦ.Τή νύκτα τοῦ Μυστικοῦ ἐκείνου ∆είπνου δέν πῆρε τό κρασί καί εἶπε « τοῦτο ἐστί τό αἷµα µου;» Τόν παλιό καιρό χρησιµοποιοῦσαν τό κρασί καί γιά φάρµακο· καθάριζαν µ᾿ αὐτό τίς πληγές, δές στήν παραβολή τοῦ καλοῦ Σαµαρείτη. Τό κρασί εἶναι ἀπαραίτητο στοιχεῖο γιά τήν τέλεση τῆς θ. Κοινωνίας.

Τό λάδι. 

Τό λάδι τό χρησιµοποιοῦµεν «εἰς τύπο τοῦ θείου ἐλέους». Μέ λάδι ἀλείφουµε τό βαπτιζόµενον, « ὡς ἔλαιον ἀγαλλιάσεως», ἐπικαλούµενοι ἔτσι τό θεῖον ἔλεος γιά τό νεοφώτιστον. Λάδι χρησιµοποιοῦµε στό ἅγιον Εὐχέλαιο « εἰς ἵασιν ψυχῆς καί σώµατος». ᾿Ακόµα τό λάδι χρησιµεύει γιά τό ἄναµµα τῶν κανδήλων τοῦ Ναοῦ, συµβολίζοντας ἔτσι καί τόν συνεχεῖ φωτισµόν τοῦ ἁγίου Πνεύµατος στήν ᾿Εκκλησία.

Τό κερί.

᾿Από τά ἀποστολικά χρόνια τό κερί χρησίµευε γιά φωτισµό στίς προσευχές τῶν µαθητῶν στούς χώρους τῶν συνάξεών τους. ῾Ο εὐαγγελιστής Λουκᾶς λέγει· « ἦσαν δέ λαµπάδες ἱκαναί ἐν τῷ ὑπερρῶῳ οὐ ἦµεν συνηγµένοι» ( Πράξ. 20,8). Καί ἐµεῖς σήµερα χρησιµοποιοῦµε τό κερί, ἰδίως στά Μοναστήρια, γιά φωτισµό ἀλλά καί συµβολισµό. ῞Οταν προπορεύεται τοῦ Εὐαγγελίου ἀναµµένη λαµπάδα κατά τή Μικρή Εἰσοδο, συµβο- λίζει τό πνευµατικό φῶς πού σκορπίζει ὁ Χριστός µέ τό κήρυγµά Του. ῞Οταν κρατοῦµε λαµπάδα ἀναµµένη εἶναι σάν νά ὁµολογοῦµε ὅτι ἡ πίστη µας εἶναι φῶς καί ἐµεῖς µετέχουµε αὐτοῦ τοῦ φωτισµοῦ. Καί ἀκόµα ὅπως τό ἀναµµένο κερί φωτίζει ἀλλά καί λυώνει, ἔτσι καί ὀ χριστιανός θά φωτίζει µέ τά καλά του ἔργα στή ζωή του ἔστω κι᾿ ἄν βασανίζεται καί ὑποφέρει. Τέλος τό κερί εἶναι συνδεδεµένο µέ τή ζωή τῆς ᾿Εκκλησίας καί δέν πρέπει νά καταργηθεῖ, ἀλλά νά τό προσφέρουµε ἀγνό γιά νά µήν λερώνει. 

Τό θυµίαµα. 

 Τό θυµίαµα ἔχει τήν προέλευ- σή του ἀπό τήν Παλαιά ∆ιαθήκη. «῾Ο Θεός λέγει στό Μωϋσῆ, καί θέλεις κάµει θυµιαστήριο διά νά θυµιάζεις θυµίαµα... καί θέλει θυµιάζει ὁ ᾿Ααρών ἐπ᾿ αὐτοῦ θυµίαµα εὐῶδες καθ᾿ ἑκάστην πρωΐαν» ( ῎Εξοδ. 30,1-7). ῎Ετσι καί µεῖς σήµερα χρησιµοποιοῦµε τό θυµίαµα γιά νά θυµιάζουµε τό Θεό σάν βασιλέα τῆς κτίσεως καί νά τοῦ ἐκφράζουµε τίς εὐχαριστίες µας γιά τά τόσα ἀγαθά πού ἀπο- λαµβάνουµε. Θυµιάζουµε τούς ἁγίους καί τούς ἄλλους ἀνθρώπους στό Ναό σάν εἰκόνες τοῦ βασιλέ- ως. Ἔχει ὅµως καί συµβολισµούς διάφορους.

Κατά τόν Συµεών Θεσσαλονίκης, τό θυµίαµα γίνεται « είς τύπον τῆς θείας ἀγάπης καί τῆς εὐωδίας τοῦ ἁγίου Πνεύµατος». ᾿Ακόµα τό θυµίαµα συµβολίζει τίς προσευχές τῶν πιστῶν. Στήν ᾿Αποκάλυψη τοῦ ᾿Ιωάννου, στό κεφ. 8, παρουσιάζται ἄγγελος νά κρατεῖ χρυσό θυµιατήριο γεµᾶτο θυµίαµα πού εἶναι οἱ προσευχές τῶν ἁγίων πού τίς ἀνεβάζει στό θρόνο τοῦ Θεοῦ. Γι᾿ αὐτό καί ἐµεῖς ψάλλοµεν « Κατευθυνθήτῳ ἡ προσευχή µου ὡς θυµίαµα ἐνώπιόν σου».

Τό σιτάρι. 

῾Ο ἀπόστολος παῦλος χρησιµοποιεῖ τό σιτάρι γιά νά ἀποδείξει τήν ἀνάσταση τῶν νεκρῶν σωµάτων ( Α.Κορ. 15,37) ῞Οπως ὁ κόκκος τοῦ σιταριοῦ πέφτει στή γῆ καί λυώνει καί ἀπό τήν τέφρα του βγαίνει τό νέο στάχυ, ἔτσι καί τά σώµατα πού σήπονται στή γῆ κάποια µέρα θεία προσταγή θά ἀναστηθοῦν νέα καί ἄφθαρτα. Αὐτόν τό συµβολισµό ἔχουν καί τά κόλλυβα πού παρουσιάζουµε στά µνηµόσυνα τῶν κεκοιµηµένων µας.

῾Ο Σταυρός. 

῾Ο σταυρός εἶναι τό σηµεῖον τοῦ Χριστοῦ ( Ματθ. 24,30). Καί τό ἱερό σύµβολο τῶν χριστιανῶν, εἶναι ἡ σηµαία µας τό ἔµβληµά µας. ῾Ο σταυρός εἶναι συνώνυµος µέ τό πάθος τοῦ Χριστοῦ.῞Οταν βλέπουµε τό σταυρό τότε ὁ νοῦς µας θά πρέπει νά πηγαίνει στό πάθος τοῦ Κυρίου.

῾Ο σταυρός συµβολιζόταν καί στήν Π. ∆. µέ τό χάλκινο φίδι πού ὁ Μωϋσῆς ὕψωσε στήν ἔρηµο. (᾿Αριθµ.21,4-9). ᾿Επίσης σπουδαῖο συµβολισµό βρίσκουµε στή ῎Εξοδο κεφ. 17, ὅταν οἱ ῾Εβραῖοι πολεµοῦσαν τούς ᾿Αµαληκῖτες.῞Οταν ὁ Μωϋσῆς εἶχε ὑψωµένα τά χέρια του καί τό σῶµα του σχηµάτιζε σταυρό, νικοῦσαν οἱ ῾Εβραῖοι, ὅταν τά κατέβαζε νικοῦσαν οἱ ἐχθροί. ἔτσι ἀναγκάσθησαν οἱ παρευρισκόµενοι ἐκεῖ , ὁ ᾿Ααρών καί ὁ ῎Ωρ νά κρατοῦν ψηλά τά χέρια τοῦ Μωϋσῆ γιά νά σχηµατίζουν σταυρό µέχρι πού νίκησαν τούς ἐχθρούς κατά κράτος. Αὐτό συµβόλιζε ὁτι διά τοῦ σταυροῦ τοῦ Χριστοῦ πού εἶναι τό Α και τό Ω, θά νικοῦσε τούς νοητούς ἀµαληκῖτες,τούς δαίµονες, ὁ νέος ᾿Ισραήλ. ῾Ο σταυρός εἶναι τό µέσον τῆς σωτηρίας µας καί γιά τοῦτο τόν εὐλαβούµαστε καί στολίζουµε τίς τούς Ναούς µας, τά σπίτια µας καί τό τόν τόν κρεµάζουµε στό λαιµό µας γιατί εἶναι φοβερός στούς δαίµονες. Τό σταυρό τόν τιµοῦµε, τόν προσκυνοῦµε, ἄν καί γνωρίζουµε ὅτι εἶναι καµωµένος ἀπό ὕλη, ἀλλά τιµοῦµε δι᾿ αὐτοῦ ᾿Εκεῖνον πού τόν καθηγίασε µέ τό Αἷµα του καί µᾶς χάρισε τή σωτηρία. ῞Οταν προσκυνοῦµε τό σταυρό ἔχουµε τήν αἴσθηση ὅτι προσκυνοῦµεν τό πάθος τοῦ Χριστοῦ. ᾿Επίσης τό σταυροκόπηµα πού κάνουµε µέσα στό Ναό ὅταν ἀναφέρονται τά ὀνόµατα τοῦ Θεοῦ, τῆς Θεοτόκου, τῶν ἁγίων, εἶναι ὁ εὐλαβής χαιρετισµός πρός αὐτούς. Πρέπει δέ, τό σηµεῖον τοῦ σταυροῦ νά γίνεται σωστά· στό µέτωπο, στήν κοιλιά, στό δεξιό ὤµο, στόν ἀριστερό ὤµο. ᾿Εννοώντας ὅτι ὁ Χριστό ἀπό τόν οὐρανό κατέβηκε στή γῆ, καρφώθηκε στό σταυρό µέ ἀπλωµένα τά χέρια γιά τή σωτηρία µας, ἁγιάζοντας ἔτσι καί ὅλη τή φύση.

Τό ἱερό Εὐαγγέλιο. 

Εἶναι ὁ γνήσιος λόγος τοῦ σαρκωθέντος Θεοῦ. Εἶναι ἡ φωνή τοῦ Θεανθρώπου Χριστοῦ καί συµβολίζει τό κηρυκτικό Του ἔργο καί τόν ῎Ιδιο τόν Χριστό. Αὐτό θέλει νά συµβολίσει κατά τήν ῾῾Μικρή Εἴσοδο᾿᾿, στή Λειτουργία ἡ ᾿Εκκλησία.

Οἱ ἅγιες εἰκόνες. 

᾿Από ἀποστολική Παράδοση ἡ ᾿Εκκλησία ζωγραφίζει τίς εἰκόνες τῶν ἁγίων της καί τίς τοποθετεῖ στούς Ναούς γιά νά τούς ἀπονέµουµε τιµητική προσκύνηση καί νά µιµούµαστε τή ζωή καί τά ἔργα τῶν µαρτύρων τῆς πίστεώς µας.᾿Επειδή πρῶτος ὁ Θεός τίµησε αὐτούς µέ θαύµατα καί δόξαν.

∆έ λατρεύουµε τίς εἰκόνες οὐτε τούς εἰκονιζόµενους ἁγίους, γιατί λατρεία σηµαίνει ὑποταγή καί δουλεία, ἐνῶ τούς ἁγίους τούς ἀσπαζόµαστε τιµητικά σάν σύνδουλους µας πού εὐαρέστησαν στόν Κύριο. Προσκυνοῦµε τήν εἰκόνα ἐπειδή τό εἰκονιζόµενο πρόσωπο εἶναι ὑπαρκτό καί ἔζησε σάν ἄνθρωπος ἀνάµεσα στόν κόσµο, µέ ὑπόσταση καί χαρακτῆρα τόν ὁποῖο ἀπεικονίζουµε στό Ξύλο. Τό δέ εἴδωλο εἶναι φανταστική εἰκόνα ἀνύ- παρκτου καί ψεύτικου ὄντος. Αὐτό σηµαίνει εἴ- δωλο. Οἱ εἰκόνες τῶν ἁγίων δέν εἶναι εἰδωλα ἀλλά πραγµατικά πρόσωπα καί τιµώντας τήν εἰκόνα δέν τιµοῦµε τό σανίδι ἀλλά τό εἰκονιζόµενο πρόσωπο· ἡ τιµή µεταβαίνει στή µορφή τοῦ ἁγίου πού εἰκονίζεται. ῾Η εἰκόνα ἔχει νά διαδραµατίσει σπουδαῖο καί χρήσιµο ρόλο στή ζωή µας. ῾Η εἰκόνα εἶναι διδακτικό µέσο. Λένε οἱ Πατέρες· ἐπειδή δέν γνωρίζουν ὅλοι γράµµατα, οὐτε καταγίνονται στήν ἀνάγνωση, ἀποφασίστηκε νά παρασταθεῖ ἡ διδασκαλία µέ εἰκόνες, γιά συνοπτική ὑπενθύµιση τῶν ἀληθειῶν τῆς πίστεώς µας. Χωρίς ἀµφιβολία,ἐνῶ πολλές φορές δέν ἔχουµε στό νοῦ µας τό πάθος τοῦ Κυρίου, µόλις δοῦµε τήν εἰκόνα τῆς σταύρωσης τοῦ Κυρίου, ἀµέσως θυµούµαστε τό σωτή- ριο πάθος καί πέφτουµε καί προσκυνοῦµεν ὄχι τήν ὑλη ἀλλά τά εἰκονιζόµενα. Τό ἴδιο συµβαίνει καί µέ τά ἀνδραγαθήµατα τῶν ἁγίων τά ὁποῖα µᾶς παρακινοῦν στήν ἀνδρεία καί στό ζῆλο καί στή µίµηση τῆς ἀρετῆς τους καί τή δόξα τοῦ Θεοῦ.

Αὐτό πρέπει νά ξέρουµε· ὅτι ἡ τιµή τῆς εἰκόνας µεταβαίνει στό πρωτότυπο λέγει ὁ ἅγιος καί µέγας Βασίλειος.

Γι᾿αὐτό καί ἄλλους χρήσιµους λόγους µπῆ καν οἱ εἰκόνες στή ζωή µας. Περισσότερα µπορεῖ νά δεῖ ὁ ἀναγνώστης σέ εἰδικές ἐπί τοῦ θέµατος ἐκδόσεις.

Τό ἀντίδωρο. 

Γιά τή σηµασία τοῦ ἀντιδώρου θά σᾶς µεταφέρω ἐδῶ αὐτούσια τά λόγια τοῦ Συµεών Θεσσαλονίκης.« τοῦτο τό άντίδωρο εἶναι ἄρτος ἡγιασµένος, ὁ ὁποῖος προσηνέχθη εἰς τήν Πρόθεσιν τοῦ ὁποίου µάλιστα τό µεσαιότατον ἐσηκώθη καί ἱερουργήθη καί σῶµα ἔγινε Χριστοῦ.

᾿Αντί λοιπόν τοῦ µεγάλου δώρου τῆς φρικτῆς κοινωνίας, ἐπειδή δέν εἶναι ἄξιοι ὅλοι νά µεταλάβουν µοιράζεται αὐτό καί ἀντίδωρο ἀρµοδίως ὀνοµάζεται, ὡς παρεκτικόν δωρεᾶς, τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ, ἐπειδή εἶναι καί αὐτός ἄρτος ἡγιασµένος, σφραγιζόµενος µέ τήν λόγχη, καί τά ἱερά ρήµατα δεχόµενος δέν εἶναι ὅµως αὐτό καί κοινωνία σώµατος Χριστοῦ, ἀλλ᾿ εἶναι µόνο µεταδοτικόν ἁγιασµοῦ καί πρόξενον θείας δωρεᾶς᾿᾿ Τό ἀντίδωρο ἀφοῦ εἶναι παρεκτικόν ἁγιασµοῦ τό τρῶµε νηστικοί πάντοτε καί δέν πρέπει νά τό ρίχνουµε καί νά τό πατᾶµε τό σεβόµαστε γιατί µᾶς ἁγιάζει.

Πηγή: paterikiorthodoxia