Τα Τυπικά του Αγίου Όρους

Στην ουσία, η εισαγωγή του κοινοβιακού συστήματος ζωής στο Άγιον Όρος από τον όσιο Αθανάσιο ήταν φυσικό να συναντήσει την αντίδραση του Πρώτου και των παλαιών μοναχών του Άθω. Ο ανταγωνισμός τελικά ανάμεσα σ' αυτούς που πίστευαν στον ανοργάνωτο ερημιτικό βίο και σ' αυτούς που πίστευαν στη νέα οργανωμένη κοινοβιακή μοναχική κοινότητα κατέληξε σε κάποιο συμβιβασμό. Στην ουσία, νίκησε ο όσιος Αθανάσιος. 

 Στο τυπικό του αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή (972) αναγνωρίζεται η αρχή του Πρώτου πάνω σε όλο το Όρος, η οποία περιοριζόταν όμως από τη συνέλευση των ηγουμένων, που η γνώμη τους ήταν απαραίτητη για αποφάσεις αναφερόμενες στα κοινά. Είναι επίσης σημαντικό ότι στο τυπικό περιορίζονται οι τρεις συνάξεις σε μία. Στη σύναξη αυτή ο Πρώτος θα παρουσιάζεται με συνοδεία τριών ακολούθων, ο Αθανάσιος με δύο και ο Παύλος ο Ξηροποταμηνός με έναν. Ο Πρώτος εκλέγεται από τη σύναξη των ηγουμένων και, αφού παραιτηθεί από κάθε άλλο αξίωμα, αναλαμβάνει ισόβια τη διοίκηση της Λαύρας των Καρυών και τη διακυβέρνηση ολόκληρης της μοναχικής πολιτείας του Αγίου Όρους με έδρα του τις Καρυές, την παλαιά «Μέση». 

Το κείμενο του «Τράγου» (972) ήταν σημαντικό για τον μοναχισμό και για την Ορθοδοξία, γιατί για πρώτη φορά ρυθμίζονταν σπουδαία ζητήματα της μοναχικής ζωής και της κοινοβιακής διαρθρώσεως των μοναστηριών. Με το πρώτο τυπικό οριζόταν ετήσια η αρχή του Οικονόμου της Μέσης, που ήταν ουσιαστικά εκτελεστικό όργανο. Ρυθμίζονταν επίσης η εισαγωγή και η διαβίωση του μοναχού στο μοναστήρι, όπως και οι σχέσεις των κελιωτών ερημιτών προς τη μητέρα μονή. Ο Πρώτος όμως, βλέποντας να μειώνεται ή δύναμή του από την αύξηση των μοναχών στα μεγάλα μοναστήρια, πολλαπλασίασε τους κελιώτες γύρω από τις Καρυές, πού είχαν εξάρτηση απευθείας από αυτόν, και έτσι έγινε και αυτός ποιμένας μιας ξεχωριστής ιδιόρρυθμης Λαύρας. Με τον τρόπο αυτό κατόρθωσε να παρατείνει την αρχή του μέχρι τουλάχιστον τον 14ο αιώνα.

Το πρώτο τυπικό δεν έλυσε ωστόσο όλα τα προβλήματα του μοναχισμού στο Άγιον Όρος. H παράδοση αναφέρει ότι τα σκάνδαλα συνεχίζονταν, όπως οι πωλήσεις μοναστηριακών περιουσιών από τους μοναχούς οι Καρυές είχαν μετατραπεί σε αγορά. Για την περιστολή του κακού αποφάσισε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Θ΄, ο Μονομάχος να στείλει το 1045 στο Όρος τον ηγούμενο της Μονής του Τζιντζιλούκη της Κωνσταντινουπόλεως Κοσμά. Ο ηγούμενος Κοσμάς, στη συγκέντρωση των Καρυών, όπου έλαβαν μέρος οι 180 ηγούμενοι των μονών του Αγίου Όρους, ύστερα από συνεδριάσεις που κράτησαν μια βδομάδα, συνέταξε, με βάση το παλαιό τυπικό, ένα καινούργιο, το οποίο επικύρωσε με χρυσόβουλλο λόγο τον Ιούνιο του 1046 ο αυτοκράτορας. Με το δεύτερο τυπικό ρυθμίζονταν οι οικονομικές σχέσεις των μοναχών και αποκλείονταν από το Άγιον Όρος oι γυναίκες, oι αγένειοι νέοι και οι ευνούχοι. Με το ίδιο τυπικό απαγορεύονταν τα κοπάδια, και μόνο στη Λαύρα, επειδή είχε πολλούς μοναχούς, επιτράπηκε να διατηρήσει ορισμένα ζευγάρια βόδια και ορισμένα στο Βατοπέδι για τη «ζύμη του άρτου». Την εποχή αυτή μαρτυρείται ότι στη Μονή της Μεγίστης Λαύρας μόναζαν 700 μοναχοί. Μεγάλα μοναστήρια την ίδια εποχή όταν και το Βατοπέδι (985) και των Ιβήρων (980). Αν ο αριθμός των 180 ηγουμένων, που μνημονεύει το δεύτερο τυπικό, αντιπροσωπεύει πραγματικά τον αριθμό των μοναστηριών που υπήρχαν στα μέσα του 11ου αιώνα, διαπιστώνουμε τη μεγάλη άνθηση που παρατηρείται στον Άθω, αμέσως μετά τον θάνατο του Αγίου Αθανασίου (1000). 

Η ανάπτυξη αυτή του μοναχισμού στο Άγιον Όρος, του οποίου η φήμη απλώθηκε σε όλο τον βυζαντινό κόσμο, οφείλεται στον όσιο βίο του Αγίου Αθανασίου και στην οργάνωση του κοινοβιακού συστήματος στα μοναστήρια. Από την εποχή αυτή άρχισαν να προσελκύονται στον Άθω όχι μόνο Έλληνες ευσεβείς για να αφιερωθούν στην άσκηση, αλλά και Ίβηρες, Αρμένιοι, Σικελοί (Μονή του Σικελού), Ιταλοί, όπως διαπιστώνουμε από την ίδρυση της Μονής των Αμαλφινών (Μορφωνού) κ.λ.π. 

[Ν.Κ. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Αρχείο ΠΑΠΥΡΟΣ]