Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς: Η Διδασκαλία του για τη Θέωση και η Σημασία της Σήμερα

Γεώργιος Ι. Μαντζαρίδης, Ομότιμος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (1296-1359) είναι ένας από τους μεγαλύτερους Πατέρες της Εκκλησίας μας. Ορισμένες φορές τοποθετείται ως τέταρτος Ιεράρχης μαζί με τον Μέγα Βασίλειο, τον Γρηγόριο τον Θεολόγο και τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο.

Σε μια κρίσιμη εποχή, κατά την οποία ο χριστεπώνυμος ουμανισμός αμφισβητούσε την πεμπτουσία της Εκκλησίας ως «κοινωνίας θεώσεως», ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς πρόβαλε τη διδασκαλία για τη θέωση του ανθρώπου μέσω της μετοχής του στην άκτιστη ενέργεια του Θεού.

Δεν παρουσίασε νέες θεολογικές αλήθειες που να μην υπήρχαν ήδη στην Αγία Γραφή και στην Παράδοση της Εκκλησίας, αλλά χρησιμοποίησε τη γλώσσα και τα νοήματα της εποχής του για να υπερασπιστεί τη διαχρονική αλήθεια της πίστης.

Κεντρική θέση στη θεολογία του έχει η διάκριση μεταξύ ουσίας και ενέργειας του Θεού, που έχει τις ρίζες της στην Αγία Γραφή και αναπτύχθηκε από τους Πατέρες της Καππαδοκίας.
Ο Θεός, λέει ο Παλαμάς, δεν κοινωνεί με τον άνθρωπο μέσω κτιστών μέσων, αλλά έρχεται σε άμεση σχέση με αυτόν μέσω των άκτιστων ενεργειών Του. Έτσι ο άνθρωπος μετέχει στη θεία ζωή και γίνεται θεός κατά χάριν.

Όπως επισήμανε ο Γέρων Σωφρόνιος,

«Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς είναι εκείνος που μας εξήγησε πώς να στεκόμαστε μπροστά στον Θεό, πώς να τον γνωρίζουμε με καταφατικό τρόπο.»

Η ενέργεια του Θεού δεν είναι δύναμη απρόσωπη, αλλά ο ίδιος ο Θεός, ο «ζών Θεός», που γίνεται μεθεκτός και προσιτός στον άνθρωπο.

Ο Παλαμάς υπογράμμισε επίσης τη σημασία του προσώπου: δεν υπάρχει υπόσταση χωρίς ουσία· κάθε υπόσταση φέρει «όλη και τελεία τη θεότητα». Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε για να γίνει «κοινωνός θείας φύσεως» και να φτάσει στο «καθ’ ομοίωσιν».

Η έπαρση ήταν η αιτία της πτώσης· γι’ αυτό η ταπείνωση και το πένθος είναι τα φάρμακα της σωτηρίας.
Η χριστιανική άσκηση, στο πνεύμα του αγίου Γρηγορίου, δεν είναι απόρριψη της φύσης, αλλά ανόρθωση και μεταμόρφωσή της με τη Χάρη του Θεού.

Ο άγιος Παλαμάς ήταν άνθρωπος βαθιάς κατάνυξης και ταπείνωσης, με συνεχή προσευχή και αείροα δάκρυα, όπως σημειώνει ο Πατριάρχης Φιλόθεος.
Η θέωση είναι το επιστέγασμα αυτής της πορείας: η ειρήνη στην ψυχή, η χαρά της καρδιάς, η μετοχή στο άκτιστο φως. Ο άνθρωπος έτσι μεταμορφώνεται και ανακαινίζει μαζί του και ολόκληρη την κτίση.

Η διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Παλαμά προσφέρει βαθιά θεολογική απάντηση και στη σύγχρονη οικολογική κρίση:
Η κρίση της φύσης ξεκινά από την κρίση του ανθρώπου, από τη διάσπαση του νου και της καρδιάς του. Μόνο με την κάθαρση και την ανακαίνιση του ανθρώπου μπορεί να υπάρξει αληθινή ανακαίνιση του κόσμου.

Η αλήθεια της θεώσεως δεν είναι απλώς θεωρία, αλλά ζώσα εμπειρία.
Ο άγιος Γρηγόριος τη βίωσε, και η ζωή του είναι μαρτυρία της ένωσης ανθρώπου και Θεού.