Εισαγωγή στα Πάθη τα σεπτά - Mεγάλη Τετάρτη

Από τον καθηγητή Αριστείδη Πανώτη, Μ. Ιερομνήμονα της Εκκλησίας ΚΠόλεως, για το Amen.gr.

Τις εσπερινές ώρες της Μ. Τρίτης τελείται ο Όρθρος της Μεγάλης Τετάρτης κατά τη χθεσινή τάξη. Μετά τον Εξάψαλμο επαναλαμβάνεται το μέγα Αλληλουάριο, και το τροπάριο του Νυμφίου εισάγοντας στα σημερινά δρώμενα κατά την ορθόδοξη ευσέβεια. 

Από το περιεχόμενο του πρώτου Καθίσματος αναφέρεται ότι το βασικό θέμα της ημέρας προέρχεται από γεγονός που συνέβη προ «εξ ημερών του Πάσχα» (Λουκ. ζ΄:36-50). Και οι τέσσερις ευαγγελιστές μας παραδίδουν ιστορίες προσφορών πολύτιμων μύρων στον Ιησού Χριστό από γυναικεία πρόσωπα.
Όμως ο Μάρκος (ιδ΄: 3-9), ο Ματθαίος (κστ΄: 6-13) και ο Λουκάς (ζ΄:36-50), που γράφουν τα Ευαγγέλιά τους ακολουθούντες τη Συνοπτική παράδοση αναφέρουν την ιστορία ως πράξη μετανοίας κάποιας παραστρατημένης ανώνυμης γυναικείας υπάρξεως, σεσημασμένης ως «ποταπής» πόρνης από την αυστηρή ιουδαϊκή κοινωνία, Αυτή προσέρχεται μετανοημένη στο Χριστό και από το στόμα του δεν επιτιμάται για τις πολλές αμαρτίες της όπως έπραξε για τους Φαρισαίους, αλλά συγχωρείται και «κατέχεεν στην κεφαλήν αυτου λίτρον μύρου νάρδου πιστικής» (Μαρκ.ιδ΄:9). Η διήγηση που προέρχεται από τον τέταρτο ευαγγελιστή Ιωάννη ( ιβ΄:1-11) ιστορεί παρόμοιο γεγονός με πρωταγωνίστρια με πρόσωπο γνωστό στον Ιησού. Αυτή είναι η Μαρία η αδελφή του Λαζάρου και της Μάρθας, που άκουσε κάποτε από το στόμα του Ιησού ότι «την αγαθή μερίδα εξελέξατο, ητις ουκ αφαιρεθήσεται απ' αυτής» (Λουκ.ι':42). Η Μαρία προσέρχεται στο σπίτι του Σίμωνα που φιλοξενούσε τον Ιησού για να εκφράσει την ευγνωμοσύνη της οικογένειας της που επανέφερε στη ζωή τον πρό τριημέρου ταφέντα αδελφό τους Λάζαρο και προβαίνει σε ύψιστη λατρευτική τιμή προς τον Διδάσκαλο: «λαβούσα λίτρον μύρου νάρδου πιστικής πολυτίμου ήλειψεν τους πόδας του Ιησού και εξέμαξεν ταις θριξίν αυτής» (Ιω.ιβ΄:9). Τότε Εκείνος αμέσως συνδέει αυτή τη πράξη ευγνωμοσύνης με τον προσεχή ενταφιασμό του, όπου η Μαρία θα ήταν μία από τις Μυροφόρες!

Η πρώτη διήγηση δίνει σημασία στη μεταστροφή και μετανοίας της αμαρτωλής γυναίκας που συγκινεί περισσότερο τις ψυχές. Η δεύτερη διήγηση εκφράζει και συνείδηση μυστικού θείου έρωτα για τον Ιησού που αγιάζει τις εκλεκτές υπάρξεις. Τα ελατήρια της πράξεως της επώνυμης είναι διαφορετικά από εκείνα της ανώνυμης γυναίκας που μετανοεί για να καθαρίσει το παρελθόν της. Το παράδειγμα της μετανοούσης ψυχής κρίθηκε επωφελέστερο από την Εκκλησία στη σύνταξη των τροπαρίων της Ακολουθίας της Μ.Τετάρτης. Στο περιστατικό της παραστρατημένης γυναίκας, που συμβολίζει και την ανθρωπότητα, πρόσφερε πλουσιότερο παράδειγμα οικοδομής του Λαού του Θεού και προς αυτήν κινήθηκε η ποιητική έμπνευσή τους όπως φαίνεται απο τα πρώτα τροπάρια της σημερινής Ακολουθίας αφού η μετάνοια της αμαρτωλής γυναίκας αντιπαραβάλλονται με το προδοτικό ολίσθημα του ανάξιου μαθητή Ιούδα.

Όμως η Εκκλησία σήμερα για τους λόγους της προτίμησε επαγωγική σε νοήματα την περικοπή από το κατά Ιωάννη, γιατί με αυτή υπενθυμίζονται στους ακροατές της : α) Ο πόθος και η επιθυμία των Ελλήνων που βρίσκονται για το Πάσχα στα Ιεροσόλυμα να δούν από κοντά και να γνωρίσουν το Χριστό (ΙΒ΄20-36). β) Και να διδαχθούν από το στόμα του σπορά του λόγου Θεού που εισάγει στην αξία της σταυρικής του θυσίας για την ανθρωπότητα και γ) Λόγο του Ιησού περί της σημασίας της πίστεως και της δυσπιστίας προς Αυτόν. 

Το γεγονός της συναντήσεως των Ελλήνων με τον Ιησού συνέβη τις απογευματινές ώρες της Κυριακής των Βαΐων μετά την θριαμβευτική είσοδό του στα Ιεροσόλυμα και παρεπιδημούντες εκεί είδαν έκπληκτοι στην Βαϊοφόρο υποδοχή Του και έμαθαν ότι αυτή προκλήθηκε μετά την νεκρανάσταση του Λαζάρου. Το περιστατικό συνέβη κατά νεότερους ακριβείς υπολογισμούς στις 2 Απριλίου του 30 στο εξωτερικό αίθριο του Ναού του λόφου Μωρία. Αυτοί οι Έλληνες προέρχονταν από εκείνους που «εφοβούντο το Θεό», δηλαδή αυτοί που τηρούσαν το Σάββατο, καθώς και άλλοι «προσήλυτοι» που δέχονταν και ιουδαϊκά έθιμα, όπως ήταν η περιτομή και κάποιοι άλλοι ελληνίζοντες Ιουδαίοι από τη Παλαιστίνη και την Αίγυπτο. Αυτοί θέλησαν να πλησιάσουν για να γνωρίσουν από κοντά ποιός ήταν ο «Ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου». Το αίτημά τους αυτό απευθύνθηκε πιθανόν σε μαθητή που γνώριζε τη γλώσσα τους και είχε ελληνικό όνομα, τον Φίλιππο. Ο Φίλιππος παραξενεύτησε για το ενδιαφέρον τους και ζήτησε τη συμβουλή του Ανδρέα που φαίνεται πως ήταν εμπειρότερος στην υποβολή αιτημάτων προς τον Ιησού και τέλος και οι δύο υπέβαλαν το αίτημα των Ελλήνων στο Διδάσκαλο. Ο Ιησούς τους δέχθηκε και συνομίλησε μαζί τους όμως ο ευαγγελιστής Ιωάννης που μόνον αυτός διέσωσε το γεγονός δεν αποκαλύπτει και το περιεχόμενο αυτής της συνομιλίας. Αυτό το συμπεραίνουμε μόνον από τους μετά ταύτα «λόγους του Κυρίου» που παρατίθενται στο σχετικό κείμενο. Πιθανόν να τους μίλησε για την αποστολή του που την προλέγουν οι προφητίες της Π. Διαθήκης και επιβεβαιώνονται απο σημάδια που δείχνουν θεϊκή παρουσία όπως ήταν η Ανασταση του Λαζάρου. Γι' αυτό και συμπληρώνει : «Πως ήλθε η ώρα που όρισε ο Θεός για να δοξαστεί ο Υιός του ανθρώπου με το Πάθος και την Ανάστασή του. Και έστι συμπλήρωσε: «Αλήθεια σας λέγω: Αν του σταριού ο σπόρος πέσει στη γη αλλά δεν πεθάνει, μένει ένας μοναχός σπόρος, αν όμως πεθάνει, κάνει άφθονο καρπό». Και ξαναγυρίζει το λόγο του στην αποστολή του Μεσσία και τονίζει ότι : «Όποιος θέλει να με υπηρετήσει ας ακολουθήσει το δικό μου δρόμο και όπου είμαι εγώ θα βρίσκεται και αυτός» (στ. 23-26). Οι λόγοι αυτοί αποτελούν προσρήσεις για την συμβολή του Γένους των Ελλήνων στη πορεία προς τα έθνη του Ευαγγελίου με την ελληνική γλώσσα, την παιδεία και τον πολιτισμό της Εκκλησία Του. Σχολιάζοντας αυτό το γεγονός ο Αλεξανδρος Παπαδιαμάντης παρατηρεί: Οταν γεννήθηκε ο Χριστός ήλθαν εξ Ανατολής στο βρεφικό λίκνο του Ιησού οι Χαλδαίοι Μάγοι, τώρα έρχονται από τη Δύση κατά τα Πάθη του Χριστού οι Έλληνες. Οι ανά τους αιώνες Ελληνορθόδοξοι διαφύλαξαν με συνέπεια αυτή τη θεϊκή πρόρρηση ως παρακαταθήκη.

Μετά τον 50ο Ψαλμό αρχίζει ο Κανόνας και πάλι του Υμνογράφου Κοσμά. Ο πρώτος ειρμός εξυμνεί τη γενναιότητα της προφήτιδας Άννας η οποία αντιμετώπισε τους εχθρούς της παραμείνασα ασάλευτη στο βράχος της πίστεώς της. Στα τροπάρια που τον ακολουθούν περιγράφεται η συνεχής κακοβουλία της ηγεσίας των Ιουδαίων να θανατώσουν τον αναμάρτητο Χριστό γιατί ποτέ δεν έγινε όργανό τους. Μετά διαβάζεται το Κοντάκιο που επισημαίνει το κύριο θέμα της Μ. Τετάρτης: Την ευγνώμονα συμπεριφορά προς το Χριστό της άγνωστης αμαρτωλής γυναίκας ακολουθεί και ο λεγόμενος Οίκος. Μετά από αυτόν διαβάζεται το υπομνήματος του Μηνολογίου της ημέρας που περιλαμβάνει το θεμελιώδες γεγονός της ημέρας που είναι το ιστορικό γεγονός της πράξεως μετανοίας της γυναικός και της αλείψεως με μύρο των ποδών του Ιησού, που θα επαναλειφθεί μετά τριήμερο από τον Νικόδημο. Οι Ωδές του Τριωδίου συνεχίζονται. Στην Η΄ Ωδή μετά τον ειρμό τα τροπάρια της επισημαίνουν την μετάνοια της αμαρτωλής γυναικός και συμβολικά και της ανθρωπότητας που αιτείται την συγχώρηση των αμαρτιών της. Ο ειρμός της Θ΄ Ωδής εξυμνεί τη Θεομήτορα αλλά τα τροπάρια που τον ακολουθούν περιγράφουν την πνευματική τύφλωση του Ιούδα ο οποίος νικήθηκε από το πάθος της φιλαργυρίας και συμφώνησε στη προδοσία. Το Εξαποστειλάριο «Τον νυμφώνα Σου βλέπω» που ψάλλεται φέτος για τελευταία φορά. Οι Αίνοι και τα Απόστιχα που ακολουθούν εξάίρουν τη σημασία της μετανοίας της «βεβυθισμένης στην αμαρτία» σε αντιπαραβολή με την αθλιότητα της πράξεως του Ιούδα αφ' ενός να σχολιάσει την υλική αξία του μύρου και αφ'ετέρου να προβεί στη δυσώδη πράξη της προδοσίας. Η γυναίκα μισούμενη απ' όλουε αγαπά το Χριστό, ενώ ο Ιούδας αγαπόμενος από το Χριστό, τον μισεί και τον προδίδει. Η μετανοούσα καταβάλλει χτήματα για να αγοράσει μύρο και να τιμήσει τον Ευεργέτη της και εκείνος απλώνει το χέρι για το ευτελές τίμημα της προδοσίας. Στά τροπάρια το πρόσωπο της αμαρτωλής υποτυπώνεται και η μακράν του Χριστού ανθρωπότητα η οποία είχε ξεχάσει το Θεό ενώ έφθασε ο «Υιός του Ανθρώπου» που θα την επανασυνδέσει με τον Πλάστη της.

Τα Απόστιχα κατακλείονται με το περίφημο και τόσο παρεξηγημένο δοξαστικό: «Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίες περιπεσούσα γυνή ...», ποίημα της περίφημης Υμνογράφου του Θ΄ αιώνα, ηγουμένης Κασσιανής. Το δοξαστικό είναι από τα δημοφιλέστερα ακούσματα των εκκλησιαζόμενων όλων των εποχών γιατί αναλύει τα σκιρτήματα της ευγνωμονούσης ψυχής όταν αναλογίζεται τη λυτρωτική αξία της ανανήψεως, αλλά και διότι η θρησκευόμενη λαϊκή συνείδηση συνήθως καθρεπτίζεται στις στροφές αυτού του δοξαστικού απόστιχου του Όρθρου της Μ. Τετάρτης. Οι ευαίσθητες επισημάνσεις της ποιήτριας συνεκίνησαν και πολλούς διαπρεπείς μύστες της Ψαλτικής Τέχνης και το τόνισαν μουσικά και κατά την βυζαντινή παράδοση και κατά την τετράφωνη αστική πολυφωνία και απόψε, όπως πάντα, οι ναοί κατακλύζονται. Όλα τα χρόνια η λαϊκή φαντασία θέλησε να εξιχνιάσει την ταυτότητα της γυναικός αυτής και την ενέπλεξε με διάφορα πρόσωπα που γνώρισαν άμεσα ή έμμεσα τον Ιησού. Πρώτη που υπέστη από την αρχαιότητα το διασυρμό, μάλιστα με ψευδεπίγραφο ευαγγέλιο, ήταν η λυτρωθείσα «από επτά δαιμόνια» Μυροφόρος Μαρία η Μαγδαληνή. Την καθαρότητα της ψυχής σχολίασε ο Ιεροσολύμων Μόδεστος και έγραψε ότι αυτή λάμπει σαν κρύσταλλο και γι' αυτό κατά την ορθόδοξη παράδοση είναι Αγία. Δεύτερη είναι η Γερόντισσα Αγία Κασσιανή, η οποία λόγω των έντονων συναισθημάτων που εκφράζει με τον ύμνο της μιλά εκ βάθους με κραυγή μετανοούσης υπάρξεως. Λαϊκά μάλιστα μυθιστορήματα «Περί της Κασσιανής» των νεότερων χρόνων συνετέλεσαν να απλωθεί η φήμη ότι ο ύμνος εκφράζει τον καημό της για την απόρριψή της από τα αυτοκρατορικά «καλλιστεία» ως πιθανής συζύγου του αυτοκράτορα Θεόφιλου. Μυθολογούν ότι αυτό την πλήγωσε πολύ και στράφηκε προς τη μοναστική ζωή! Με αυτά και άλλα πέρασε στη λαϊκή μνήμη η πλάνη ότι τη Μ.Τρίτη το βράδυ είναι η ημέρα συγχωρήσεως πάσης παραστρατημένης ψυχής. Και η Ακολουθία κλείνει πάλι με την γνωστή προσευχή του Αγίου Εφραίμ που κατανύγει τις ψυχές.

Το πρωΐ της Μ. Τετάρτης αρχίζουν κατά τη τάξη οι Ώρες της Τριθέκτης, με τροπάρια εκ των ψαλθέντων χθες βράδυ στον Όρθρο. Το ανάγνωσμα προέρχεται πάλι από τη προφητεία του Ιεζεκιήλ που περιγράφει (κεφ.Β΄. ΄3-10 και Γ΄1-3) μυστικά νοήματα των γεγονότων που θα συμβούν από των σταυρωτές του «Υιού του ανθρώπου», δηλαδή του Χριστού, πειν περίπου 625 χρόνια ! Τον οποίο το Πνεύμα του Θεού «τον παροτρύνει να μη πτοηθεί να λαλήσει τούς λόγους του Θεού πρός αυτούς». Κατά τον Εσπερινό, μετά τον Προοιμιακό ψαλμό ΡΓ΄(103) και τον ψαλμό «Κύριε, εκέκραξα προς Σε...»ΡΜ΄(140) ακούγονται δέκα (10) στιχηρά από τον Όρθρο με στιχολογία εκ του ΡΜΑ΄(141) ψαλμού και μετά το Φώς Ιλαρόν ακολουθούν τρία αναγνώσματα. Το πρώτο είναι εκ της Γενέσεως (Β΄11-23) το οποίο διηγείται την αιτία της αποχωρήσεως του Μωϋσέως από την Αίγυπτο, τα της αυτοεξορίας του στη γη Μαδιάμ και τα του γάμου του με τη Σεπφώρα απο τον οποίο προέκυψε η γέννηση του γιού του Γηρσάμ. Το δεύτερο ανάγνωσμα είναι από το βιβλίο του πολύαθλου Ιώβ (Β΄1-10) και διηγείται τον πειρασμό του από τον διάβολο να βλασφημίσει κατά του Θεού για τη καταστροφή της περιουσίας του και το ξεκλήρισμα των παιδιών του, ύβρη που την ενισχύει και η γυναίκα του για να χάσει την υπομονή και την ελπίδα του και εκείνος απαντούσε: Δεχθήκαμε τα καλά από το χέρι του Κυρίου, τα άσχημα δεν θα υπομείνουμε; 

Η ευαγγελική περικοπή που επισφραγίζει την Μ. Τετάρτη επελέγη από τον Ματθαίο (ΚΣΤ΄ 6-16) που εκπροσωπεί τη συνοπτική παράδοση γιατί είναι σχετική το θέμα της ημέρας. Στη Βηθανία που φιλοξενείται ο Ιησούς εμφανίζεται μία ανώνυμη αμαρτωλή γυναίκα που με δάκρυα εκφράζει τη μετάνοιά της για το παρελθόν της και αλείφει με μύρο τα πόδια του, φιλώντάς τα για τη συγχώρησή της από ευγνωμοσύνη. Αντίστοιχη στάση επιείκειας είχε δείξει ο Ιησούς στη περίπτωση της συλληφθείσης γυναίκας «επ' αυτοφόρω μοιχευόμενης», που διηγείται ο Ευαγγελιστής Ιωάννης (Ιω. Η΄1-11) και εκνεύρισε Νομικούς και Φαρισαίους για τη μη εφαρμογή των συνεπειών εκ του Νομικού κανόνα της 7ης Εντολής. Η παρουσία και η συντριβή της αμαρτωτής προκάλεσε συζητήσεις και ο Χριστός απαντά σ΄ αυτές με την παραβολή των Δύο Χρεωφειλετών, που ο δανειστής τους τελικά τους χάρισε το δάνειο και αυτοί ένθερμα τον ευχαριστούσαν. Ο Χριστός στη συνέχεια δηλώνει ότι όπου και αν κηρυχθεί το γεγονός αυτής της μυρώσεως του από μιά αμαρτωλή το παράδειγμά της θα μνημονεύεται. Στις αρχές Β΄ αιώνα ο Αντιοχείας Ιγνάτιος στην προς Εφεσίους επιστολή του (17.1) πρώτος σχολιάζει συμβολικά την έκχυση του μύρου που δέχθηκε ο Κύριος «ως συμβόλου της αφθαρσίας του». Η μεταγενέστερη ομιλητική παράδοση της Εκκλησίας συνέδεσε αυτή την αμαρτωλότητα με τις εξωσυζυγικές σχέσεις που τις απεκάλεσε πορνεία και τους υποκύπτοντες σ' αυτές, τον με άνδρα πόρνο τη δε γυναίκα πόρνη. Και ο Ιωάννης ο Χρυσό­στομος ερμηνεύοντας αυτή τη περικοπή έχει γράψει λόγους με θέμα την άγνωστη και ανώνυμη αυτή γυναίκα που την κατονόμασε πόρνη. Όμως διευκρινίζει ποιες και πόσες ήταν οι γυναίκες που ά­λειψαν με μύρα την κεφαλή και τα πόδια του Ιησού και ουδεμία από αυτές έχει σχέση με τη Μαρία τη Μαγδαληνή. Οι συντάκτες αυτών των τροπαρίων θέλησαν να αντιπαραθέσουν την ικετευτική πράξη της μετάνοιας της γυναικός με την εκπορνευμένη συνείδηση του αχάριστου μαθητή που πρόδωσε για να ικανοποιήσει τον έρωτά του στη δύναμη του χρήματος και της κοσμικής εξουσία με συνέπεια αμετανόητος να αυτοκτονήσει. Όμως υπάρχουν και εκείνοι που σκέφθηκαν ότι το θέμα της μετάνοιας κάθε αμαρτωλής υπάρξεως, είτε αυτή είναι πρόσωπο, είτε είναι το γένος των ανθρώπων, ποιητικά εξαίρεται και μελωδείτε ψαλτικά για να συγκριθεί με τη προδοτική στάση του Ιούδα. Έτσι περατωνεται διδακτικά το κατανυκτικό περιεχόμενο της Ακολουθίας αυτής, καθώς και με τη τελευταία τέλεση της ιερουργίας της Προηγιασμένης για όλη τη χρονιά που απολύει με το: «Ερχόμενος ο ο Κύριος επί το εκούσιο πάθος, δια την ημών σωτηρίαν, Χριστός ο αληθινός Θεός ημών»

Σε λίγο θα αφαιρεθεί για του χρόνου η ιερή εικόνα του «Νυμφίου» γιατί σε λίγες ώρες θα ακολουθήσει το Ευχέλαιο που είναι το μυστήριο εξυγιάνσεως όλης της ανθρωπίνης φύσεως, της ψυχής και του σώματος. Γιά τη σωματική θεραπεία ενώνονται η απελευθέρωση από τις αμαρτίες που έμειναν χωρίς μετάνοια και η βοήθεια στον αγώνα που διεξάγεται κατά τη φυσικής κλίσεως πρός την αμαρτία. Το Ευχέλαιο επενεργεί είτε στην επανάκτηση της υγείας, είτε στη αύξηση της αντιστάσεως κατά της αμαρτίας, είτε ακόμη και στα «χριστιανικά τέλη »της επιγείου ζωής γιατί είναι τρόπος μεταδόσεως της Θείας Χάριτος.-

Καλό και ευλογημένο Πάσχα...! 

Α.Π.